Document Type : Original Article
Authors
1 Assistant Professor, Department of Accounting,Yazd Branch,Islamic Azad University,Yazd,Iran
2 Ph. D. Student, Department of Accounting, Yazd branch, Islamic Azad University, Yazd, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
گزارش سالانه صادرشده توسط یک شرکت، منبع مهمی از اطلاعات برای ذینفعان آن، مانند سرمایهگذاران، برای به دست آوردن تصویری دقیق از کسبوکار شرکت، ریسکها و نتایج عملیاتی و مالی آن است. علاوه بر دادههای مالی کمی موجود در این گزارشها، یکی از مهمترین بخشها در فرم، افشای عوامل ریسک دربارۀ شرکت است؛ زیرا ذینفعان بهویژه نسبت به ریسکها حساساند. این افشای ریسک بهقدری مهم در نظر گرفته میشود که از سال 2005 کمیسیون بورس و اوراق بهادار ایالاتمتحده ملزم شد همه شرکتها بخش جداگانهای را در فرم خود برای بحث دربارۀ مهمترین عواملی در نظر بگیرند که شرکت را در معرض ریسک قرار میدهد. این بخش اکنون یکی از بحثبرانگیزترین بخشهای گزارشهای سالانه شرکت است (Campbell et al, 2014). احساس ریسک یکی از مهمترین اطلاعات افشاشده در بازار سرمایه بوده و برای سرمایهگذاران در تصمیمگیری و برآورد ریسک و بازده مفید است؛ بنابراین، برای افشای آن تقاضا وجود دارد. درواقع، اهمیت احساس ریسک به دلیل تأثیری است که ریسکهای مختلف بر تصمیمهای سرمایهگذاران دارند (Ntim et al, 2014).
براساس تئوری نمایندگی و تئوری عدم تقارن اطلاعات، مدیران انگیزه دارند تا سطوح بالاتری از افشای ریسک را تنها در صورتی ارائه دهند که ساختار مالکیت بهطور گسترده پراکنده باشد تا عدم تقارن اطلاعات ناشی از فشار خارجی را کاهش دهد. احساس ریسک باید از یک فرآیند مدیریت ریسک شرکتی ایجاد شوند. در چارچوب فعلی، مدیریت ریسک به یک بخش اساسی از کنترل سازمانهای داخلی و یک عنصر اساسی از حوزه کسبوکار تبدیل شده است. تمرکز مدیریت ریسک بر تعیین و کاهش ریسکها بوده و هدف آن افزودن حداکثر ارزش پایدار بهتمامی فعالیتهای سازمان است. فرآیند مدیریت ریسک نیز اطلاعات ریسک را تولید میکند که میتوانند دردسترس عموم قرار بگیرند. انتشار این اطلاعات ریسکی بهعنوان یک مسئولیت مهم یکسان برای مدیران در نظر گرفته میشود که این اطمینان را حاصل میکند که سهامداران و سایر ذینفعان بهخوبی دربارۀ ریسکهای اصلی و ابعادِ شرکت آگاهاند. با وجود این، عدم شفافیت در احساس ریسک، با توجه به نبود هنجارها و اقدامات یکنواخت در میان عوامل دیگر وجود دارد (Khan, 2016).
احساس مربوط به ریسک یکی از دادههای غیرمالی، در صورتی که سطح افشای آن بهاندازه کافی باشد، سهم ارزندهای در پردازش دادههای دریافتی کاربران دارد و در مدلهای تصمیم آنان در راستای ارزشآفرینی، اثربخشی خود را اعمال خواهد کرد؛ به گونهای که سرمایهگذاران معتقدند احساس ریسک در انتخاب پرتفوی مناسب به آنان کمک بهینهای خواهد کرد. گزارشهای سالانه فعلی تنها بخشی از موارد احساس ریسک را فراهم میکند و این میزان ازنظر استفادهکنندگان کفایت لازم را ندارد. درواقع، گزارشهای سالانه کنونی، انواع ریسک افشا را به میزان کافی و مناسب افشا نکرده و درباره آنها بحث و بررسی نمیکنند؛ در حالی که همین عوامل فعالیت میتواند شرکت و فعالیتهای مدیران آن را به چالش بکشد (Ghazali, 2008).
دوبلر (2008) دلایل اصلی مدیرانی که افشای داوطلبانه ریسک کافی را انجام نمیدهند، بررسی کرده است. این دلایل شامل اطلاعات تأییدنشده و تهدید به ضررهای اقتصادی است. عمدتاً به دلیل وجود چنین عواملی است که افشای داوطلبانه ریسک، دلسردکننده است؛ بنابراین، قانونگذارها انگیزه دارند تا افشای ریسک را الزام میکنند تا اطمینان حاصل شود سرمایهگذاران بهاندازه کافی مطلعاند (Dobler, 2008). برخی از مطالعات دربارۀ احساس ریسک مانند (عبدالله و همکاران، 2015 و آبراهام و کاکس، 2007) هزینه نمایندگی را بهصورت تجربی بررسی کردهاند و اندازه شرکت و ساختار مالکیت را بهعنوان نمایندهای برای هزینههای نمایندگی در نظر میگیرند. آنها شواهدی مبنی بر وجود رابطه مثبت بین احساس ریسک و این متغیرهای یادشده نشان دادهاند (Abdallah et al,2015; Abraham & Cox, 2007 ). براساس مطالب مطرحشده و با توجه به اهمیت متغیرهای احساس ریسک، هزینه سرمایه و عدم تقارن اطلاعاتی برای مشارکتکنندگان بازار سرمایه، در این پژوهش به بررسی ارتباط بین احساس ریسک و علل و پیامدهای آن پرداخته شده است. همچنین، این پژوهش سعی دارد ضمن تعیین سطح احساس ریسک شرکتهای پذیرفتهشده در بازار سرمایه تهران، ارتباط احتمالی آن را بـا هزینه سرمایه و عدم تقارن اطلاعاتی شرکتها مشخص کند. در ایران این حوزه از پژوهش هنوز در ابتدای کار قرار دارد و با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی حاکم و نیز تصمیم مراجع برای واگذاری شرکتهای دولتی به بخش خصوصی، اهمیت احساس ریسک و درک رفتار سطح افشای ریسک بیشازپیش احساس میشود. با توجه به شواهد مربوط به مفیدبودن احساس ریسک، تنوع در نحوه احساس ریسک و کاستیهای ریسکهای افشاشده، غنای کمتر محیط افشای ایران در مقایسه با بورسهای بزرگی مانند آمریکا و انگلستان و تلاش کم پژوهشگران برای تحلیل احساس ریسک، بررسی ابعاد مختلف احساس ریسک شامل ویژگیهای ریسکهای افشاشده و عوامل مؤثر بر احساس ریسک در ایران از اهمیت زیادی برخوردار است؛ زیرا این بررسی میتواند اطلاعاتی درخصوص جنبههای ریسکهای افشاشده در اختیار تصمیمگیرندگان قرار دهد. همچنین، این پژوهش جزو اولین پژوهشهایی است که به روش تحلیل محتوا به اندازهگیری احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکت در ایران میپردازد. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر پاسخ به این سؤال است که عوامل و پیامدهای تعیینکننده احساس ریسک در گزارشهای سالانه چگونهاند. در ادامه این مقاله به بررسی ادبیات حوزه احساس ریسک، پیامدها و عوامل مؤثر بر احساس ریسک پرداخته و سپس روش پژوهش، نتایج آزمون فرضیهها و درنهایت تفسیر نتایج و پیشنهادها ارائه میشود.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
احساس ریسک
طبق نظر واتسون و هید (1998) اصطلاح «ریسک» را میتوان بهعنوان مجموعهای از نتایج ناشی از یک تصمیم تعریف کرد که میتوان احتمالاتی را به آنها اختصاص داد؛ در حالی که «عدم قطعیت» زمانی به وجود میآید که احتمالات را نتوان به آنها نسبت داد (Watson & Head, 1998). مجموعهای از نتایج مانند عبدالله و حسن (2013) ریسکها را بهطور گستردهتری بهعنوان خوب، بد یا نامطمئن دستهبندی میکنند و رایان (2012) ساختار «احساس ریسک» را بهعنوان تغییر تصادفی در عملکرد اقتصادی آینده شرکتها تعریف میکند (Abdallah & Hassan, 2013; Ryan, 2012). برتا و بوزولان (2004) «احساس ریسک» را ارتباط اطلاعات مربوط به استراتژیها، ویژگیها، عملیات و سایر عوامل خارجی شرکتها تعریف کردند که پتانسیل تأثیرگذاری بر نتایج مورد انتظار را دارند (Beretta & Bozzolan, 2004). سایر پژوهشهای انجامشده قبلی برای مثال، حسن (2009) و میهکینن (2012) تعریف گزارش ریسک را بهعنوان نوع اطلاعاتی پذیرفتهاند که در گزارشهای سالانه گنجانده شده است تا آنجا که بیانکنندۀ برآوردهای مدیران است (Hassan, 2009; Miihkinen, 2012).
بررسی اسناد و متون مالی و استخراج و درک احساسات سرمایهگذاران و بازارها یک موضوع مهم و چالشبرانگیز در مبانی نظری است. لحـن افشای پیامهای نوشتاری بر عملکرد شرکت، احساس و واکنش سرمایهگذاران اثرگذار اسـت (Muzahem, 2011). رویکردهای فعلی برای استخراج احساسات از متون مالی تا حد زیادی به فرهنگ لغتهای خاص و شمارش فراوانی واژههای خـاص افشاشده در گزارشهای انتشاریافته متکی است. هرچه فراوانی افشا واژههای خاص (عمدتاً مرتبط با ریسک و ابهام) بیشتر باشد، نشاندهنده احساس ریسک بیشتر است (Abraham & Cox, 2007; Loughran & McDonald, 2013)؛ بنابراین، فاکتورهای افشا ریسک بر احساس ریسک سرمایهگذاران اثرگذارند؛ بنابراین، در این پژوهش برای بررسی احساس ریسک سرمایهگذاران در گزارشهای سالانه، عوامل و پیامدهای تعیینکننده احساس ریسک در نظر گرفته شده است.
علل مؤثر بر احساس ریسک
سرمایهگذاران نهادی توانایی بالاتری برای نظارت بر شرکتها دارند؛ زیرا آنها منابع موردنیاز مانند کارایی، تجربه و استفاده قوی از حق رأی را به دست میآورند و برای محافظت از سرمایهگذاری خود انگیزه دارند که بهنوبۀخود آنها را تشویق میکند تا مدیریت را بهمنظور کاهش تضاد نمایندگی بین مالکان و مدیران کنترل کنند؛ ازاینرو، شرکتها تشویق میشوند تا اطلاعات مرتبط با ریسک بیشتری را برای برآوردن فشار تحمیلشده توسط سرمایهگذاران نهادی افشا کنند.
در رابطه با نظریه نمایندگی، هیئتمدیره بزرگ بر فرآیندهای نظارت و کنترل مدیریتی تأثیر میگذارد. این فرآیند ممکن است بر افشای اطلاعات ریسک بیشتر در تلاش برای تأثیرگذاری بر کاهش مشکل عدم تقارن اطلاعات موجود تأثیر بگذارد (Healy & Palepu, 2001). چندین محقق این موضع را دارند که افزایش تعداد مدیران در تأثیرگذاری بر توانایی سازمان برای نظارت و کنترل مؤثر شرکتها در فرآیندهایی مهم است که بهموجب آن افشای ریسک میتواند بهعنوان یکی از عناصر کلیدی در نظر گرفته شود؛ بهعنوان مثال، الشمری (2014) وجود یک رابطه مثبت و معنادار بین افشای ریسک کل و اندازه هیئتمدیره را شناسایی کرد (Al-Shammari, 2014)؛ بااینحال، چنگ و کورتنی (2006) استدلال میکنند که پذیرش یک هیئتمدیره بزرگ ممکن است بر فرآیندهای کنترل و نظارت سازمان تأثیر منفی بگذارد (Cheng & Courtenay, 2006)؛ بااینحال، محققان دیگر استدلال میکنند افزایش تعداد مدیران با دامنه وسیعتر و تخصص و دانش جامعتر، ازجمله در زمینه تخصص حسابداری، بر ایجاد تیمی با انگیزه از مدیران تأثیر میگذارد که بر افشای ریسک برای نشاندادن این موضوع تأکید میکند.
تئوری نمایندگی پیشنهاد میکند مدیران مستقل نقش مهمی در نظارت و کنترل رفتارهای مدیران دارند و ازاینرو انتظار میرود هرچه مدیران مستقل در هیئتمدیره بیشتر باشند، سطح افشای ریسک بالاتر خواهد بود (Lopes & Rodrigues, 2007). مدیران مستقل تمایل دارند برای ارائه سطح بالاتری از افشا و شفافیت، فشار بیشتری بر مدیران اعمال کنند؛ زیرا مدیران مستقل به شهرت شخصی خود اهمیت میدهند؛ بنابراین، استدلال نظری ارتباط مثبتی را بین افشای ریسک شرکت و مدیران مستقل پیشنهاد میکند. با وجود این واقعیت که دانلی و مالکاهی (2008) رابطه منفی بین استقلال هیئتمدیره و افشای ریسک پیدا میکنند (Donnelly & Mulcahy, 2008)، لوپس و رودریگز (2007) گزارش میدهند رابطه بین افشای ریسک و مدیران مستقل ناچیز است (Lopes & Rodrigues, 2007).
از آنجایی که شرکتهای بزرگ تعداد بیشتری سهامداران دارند، انتظار میرود هزینه سیاسی در شرکتهای بزرگتر بیشتر باشد؛ بنابراین، مدیران شرکتهای بزرگتر انگیزه افشای اطلاعات مرتبط با ریسک را دارند؛ زیرا هزینه سیاسی برای آنها بیشتر است؛ ازاینرو، انتظار میرود افشای ریسک بهطور مثبت با اندازه شرکت مطابق با تئوری هزینه سیاسی مرتبط باشد. علاوه بر این، ارتباط بین اندازه شرکت و افشای ریسک شرکتی را میتوان با عدم تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سهامداران تفسیر کرد. سرمایهگذاران سطح بالایی از اطلاعات را طلب میکنند؛ بااینحال، مدیران ممکن است چنین اطلاعاتی را به دلیل هزینههای مربوط به تهیه، حسابرسی و انتشار اطلاعات مرتبط با ریسک ارائه نکنند. ازنظر تجربی، عبداالله و حسن (2013) و لینزلی و شرایوز (2005) رابطه مثبت معناداری بین اندازه شرکت و افشای ریسک پیدا کردند که با مبانی نظری همخوانی دارد (Abdallah, & Hassan, 2013; Linsley & Shrives, 2005). اهرم مالی معیاری از تأمین مالی خارجی در رابطه با سرمایه شرکت است. این عامل دیگری است که ممکن است مدیران را به افشای اطلاعات بیشتر مربوط به افشای ریسک و همچنین به حداقل رساندن مشکل عدم تقارن اطلاعاتی در این مورد بین شرکتها و سرمایهگذاران آنها و نیز طلبکاران بلندمدت آنها برانگیزد؛ بنابراین، تئوری نمایندگی پیشبینی میکند شرکتهایی با اهرم بالا از انگیزههای بیشتری برای افشای داوطلبانه اطلاعات بیشتر نسبت به شرکتهایی که اهرم کمتری دارند، برخوردار میشوند تا تواناییهای خود را در نظارت و مدیریت موفقیتآمیز ریسکهای مختلف برجسته کنند (Linsley, 2000& Shrives).
حسابرسان در اتخاذ تصمیمات شرکت مربوط به سطح افشای ریسکی که شرکت به دنبال ارائه آن به عموم است، نقش اساسی دارند (Firth, 1979). براساس تئوری هزینه نمایندگی، یک فرآیند حسابرسی به یک جنبه نظارت ابزاری تبدیل میشود که بر تحلیل ارزش شرکت تأثیر میگذارد و باعث کاهش مسائل مرتبط با عدم ارائه سطح موردنیاز اطلاعات بین مدیران و نمایندگان میشود (Watts & Zimmerman, 1983). مطالعات قبلی تأثیر نوع حسابرس بر خطمشی و سطح افشا در گزارشهای سالانه را شناسایی کرده است. کمپبل و همکاران (2014) معتقدند مؤسسات حسابرسی بزرگ بر پذیرش استانداردهای حسابرسی تأثیر میگذارند؛ زیرا آنها به دنبال حفظ سطح استقلال خود هستند که باعث افزایش شهرت آنها و توسعه مزیت رقابتی سازمان در بازار میشود (Campbell et al, 2014). علاوه بر این، تئوری نمایندگی معتقد است مؤسسات حسابرسی بزرگ شانس بیشتری برای ارائه اطمینان بیشتر به سهامداران دارند که ممکن است بر شناسایی کاهش هزینههای مربوط به نظارت موجود تأثیر بگذارد. ازطریق تحلیل تئوری و ادبیات، ارتباط مثبت بین نوع حسابرس و سطح افشای ریسک است.
ارتباط بین گزارش ریسک و نقدینگی را میتوان با تئوری نیاز سرمایه توضیح داد. نقدینگی نشاندهنده توانایی مالی یک شرکت برای انجام تعهدات کوتاهمدت خود است؛ بنابراین، بدهکاران، سهامداران و ذینفعان نسبت به نسبت نقدینگی شرکتها نگراناند. میتوان استدلال کرد وقتی یک شرکت با کمبود نقدینگی مواجه میشود، مدیران مایلاند اطلاعات مرتبط با ریسک بیشتری را افشا کنند تا سرمایهگذاران را جذب کنند و نیازهای آنها را با ارائه سطح بالاتری از شفافیت برآورده کنند؛ درنتیجه، مدیران میتوانند منابع مالی بیشتری، جمعآوری و بر مشکلات کمبود نقدینگی غلبه کنند؛ بنابراین، نظریه نیاز به سرمایه، رابطه منفی بین نقدینگی و گزارش ریسک را پیشنهاد میکند. هنگامی که یک شرکت از کمبود نقدینگی رنج میبرد، مدیران شرکت انگیزههایی برای افشای اطلاعات مرتبط با ریسک بیشتر برای غلبه بر کمبود منابع مالی دارند. شواهد تجربی در ادبیات مربوط به ارتباط بین گزارش ریسک وجود ندارد؛ و بااینحال، مزحم (2011) با استفاده از روشهای رگرسیون مختلف، یک نتیجه ترکیبی برای رابطه بین نقدینگی و افشای ریسک پیدا میکند (Muzahem, 2011). رشد شرکت از دیگر علل احساس ریسک است که بهطور بالقوه ابزار مفیدی است و انگیزهای برای مدیران بهمنظور افشای اطلاعات بیشتر مربوط به افشای ریسک باشد. این رشد ممکن است مشکل عدم تقارن اطلاعات بین یک شرکت و مؤسسات مالی را کاهش دهد که بهنوبۀخود ممکن است توانایی در دستیابی به منابع مالی خارجی موردنیاز برای نیازهای آتی را نیز بهبود بخشد؛ بااینحال، برخی از شرکتهای دیگر، ممکن است توانایی خود را برای به دست آوردن کنترل داخلی و تجربه رشد سریع نداشته باشند و این میتواند بهطور بالقوه منجر به تضاد ریسک ذاتی شود؛ بااینحال، ممکن است برای شرکتها این امکان وجود داشته باشد که از این خطر اجتناب کنند و انگیزه مدیریت را برای گزارش هرگونه ضعف در کنترل داخلی افزایش دهند (Khurana et al, 2006).
پیامدهای احساس ریسک
تدوینکنندگان اصول و ضوابط حسابداری و وضعکنندگان مقررات بازار سرمایه برای حمایت از منافع سرمایهگذاران، شرکتها را موظف به افشای اطلاعات میکنند. از مهمترین دلایل اقامهشده برای وضع مقررات افشای اطلاعات در حوزه حسابداری عدم تقارن اطلاعاتی و هزینه سرمایه میان مدیریت و سایرین است (یعقوبنژاد و ذبیحی، 1401). مدیران شرکتها ممکن است انگیزهای برای مشارکت در افشای ریسک داشته باشند؛ زیرا آنها باید با کمترین هزینه ممکن سرمایه را افزایش دهند؛ همانطور که توسط تئوریهای سفارش و نیاز سرمایه پیشنهاد میشود. مدیران شرکتها متقاعد میشوند تا افشای اطلاعات مربوط به ریسک را افزایش دهند تا از کاهش هزینه سرمایه بهرهمند شوند. سطح بالاتر افشا منجر به کاهش احساس ریسک و کاهش هزینه میشود. زمانی که عدم تقارن اطلاعاتی حاکم باشد، شرکتهای ریسکپذیر نرخ بهره بالاتری را به بدهیها میپردازند و ارزش سهام خود را پایینتر خواهند داشت.
استدلال میشود ریسک اطلاعات، زمانی کاهش مییابد که سطح بالایی از اطلاعات گزارش شود و ازاینرو، سرمایهگذاران میتوانند نرخ بازده کمتری را بپذیرند. علاوه بر این، تئوریهای دستور و نیاز به سرمایه نیز میتوانند ارتباط منفی بین احساس ریسک و هزینه سرمایه را توضیح دهند. زمانی که بنگاهها به نقدینگی نیاز دارند، انگیزه افشای اطلاعات مرتبط با ریسک را برای جذب سرمایهگذاران و افزایش سرمایه با کمترین هزینه ممکن خواهند داشت (Healy & Palepu, 2001).
توسعه تئوری علامتدهی در تلاشی برای توضیح پدیده عدم تقارن اطلاعات در بازارهای کار با اتخاذ طیفی از رشتهها شامل افشای اطلاعات صورت گرفت. عدم تقارن اطلاعات بهطور بالقوه زمانی رخ میدهد که یک طرف در یک بازار مقدار بیشتری اطلاعات نسبت به طرف دیگر داشته باشد (Campbell et al, 2014). احساس ریسک میتواند یک روش بسیار مؤثر برای به حداقل رساندن مشکل عدم تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سرمایهگذاران باشد. شرکتهایی که به دنبال به دست آوردن منبع مالی خارجی نیستند، معمولاً نیازی به افشای داوطلبانه ریسک ندارند؛ بااینحال، اگر شرکت فرصتهایی را برای دستیابی به سطوح رشد بالا تجربه کند و اگر الزامات برای افشای اجباری بهاندازه کافی کم باشد و عدم تقارن اطلاعاتی بالا وجود داشته باشد، ممکن است مدیران انگیزه داشته باشند که بهطور داوطلبانه افشاگری کنند. با توجه به افشای داوطلبانه، نظریه علامتدهی پیشبینی میکند در صورت عدم تقارن اطلاعاتی، سرمایهگذاران ممکن است نتوانند شرکتهای با کیفیت بالا را از شرکتهای باکیفیت پایین متمایز کنند. شرکتهای دارای سوابق برتر عملکرد مدیریت ریسک، انگیزه بیشتری برای افشای اطلاعات ریسک بیشتری دارند تا بتوانند از گزارش این اطلاعات اضافی ازنظر تعدیل قیمت سهام به سمت بالا سود ببرند (Woods & Reber, 2003). در رابطه با افشای ریسک، ممکن است یک مشکل عدم تقارن اطلاعاتی بین یک شرکت و کاربران خارجی آن وجود داشته باشد. این میتواند شانس مدیر را برای افزایش سرمایه در صورت نیاز کاهش دهد که وقتی شرکتها سعی میکنند با کمترین هزینه ممکن در بازارهای سرمایه، سرمایه خود را افزایش دهند، بهویژه زمانی که با رقابت سایرین بر سر نوع اوراق بهادار ارائهشده و شرایط انتشار و بازده آتی مواجه میشوند، ریسکها و عدم قطعیتهای خاصی ایجاد میشود. ریسکها بیشتر در رابطه با اوراق بهادار آن ممکن است باعث شود سرمایهگذاران برای کمک به ارزیابی ریسکها جریانهای نقدی موجود و آتی و همچنین ارزش اوراق بهادار و برای کمک به اتخاذ تصمیمات سرمایهگذاری مناسب، اطلاعات بیشتری را درخواست کنند؛ درنتیجه، مدیران ممکن است انتخاب کنند اطلاعات افشای داوطلبانه بیشتری را ازطریق گزارشهای سالانه خود افشا کنند؛ درنتیجه، مشکل عدم تقارن اطلاعات و عدم قطعیت کاربران را کاهش دهند و سرمایه بیشتری را نسبت به رقبای خود جذب کنند.
دائویی و بوروئیس (2022) در پژوهشی با عنوان «واکنش نامتقارن بازارهای سهام به احساسات ریسک: یک مدل جدید قیمتگذاری دارایی» از یک رویکرد خود رگرسیون غیرخطی (NARDL) برای مدلسازی ارتباط نامتقارن بین بازده سهام ایالاتمتحده و مجموعهای از متغیرهای مستقل ازجمله احساسات سرمایهگذار استفاده کردهاند. نتایج پژوهش نشان میدهند احساسات سرمایهگذار نقش محوری در بازار سهام دارد. همچنین، احساسات سرمایهگذار بهعنوان یک ریسک سیستماتیک عمل میکند که ممکن است توسط بازار سهام قیمتگذاری شود و سرمایهگذاران با احساسات کم (بدبینی) بهطور کلی بیشتر از سرمایهگذاران دارای احساسات بالا (خوشبینی، اعتمادبهنفس بیشازحد) بیشترند و احتمال موفقیت آنها بسیار بیشتر است (Dhaoui & Bourouis, 2022).
مسکوا و حجک (2020) در پژوهشی با عنوان «استخراج احساسهای مرتبط با ریسک در گزارشهای سالانه شرکتها و تأثیر آن بر عملکرد مالی» با استفاده از لیست کلمههای خاص (با برچسب ریسک منفی و مثبت) که برای ریسکهای مالی شرکت ایجاد کردند، اقدام به استخراج احساس ریسک گزارشهای متنی مدیریت کردند و ارتباط آنها را با عملکرد مالی شرکت شامل بدهی، ارزش بازار، سودآوری و ریسک ورشکستگی بررسی کردند. یافتههای این پژوهش شواهدی از نقش عمده احساس ریسک استخراجشده، بهعنوان شاخصی از ریسکهای مالی ارائه میدهد و نشان میدهد احساس ریسک بر عملکرد مالی اثرگذار است (Myšková & Hájek, 2020).
ایسیکا (2018) در پژوهشی با عنوان «فاکتورهای افشا ریسک و هزینه بدهی در شرکتهای بورس نیویورک» از شش فاکتور ریسک قوانین، ریسک مالی، ریسک مالیات، ریسک دعاوی حقوقی، ریسک اقتصاد کلان و ریسک عملیاتی، با روش تحلیل محتوا برای سنجش افشا ریسک در گزارشهای مالی استفاده کرده است. نتایج نشان میدهند در بازارهای بدهی، فاکتورهای افشا ریسک، حاوی اطلاعات مفید هستند و مشخصات ریسک شرکتها در هزینه بدهی آنها منعکس میشود. وامدهندگان عمومی، فاکتورهای افشا ریسک را بهعنوان نماینده ریسک شرکت در نظر میگیرند. همچنین، ریسک مالی بیشترین تأثیر بر هزینه بدهی دارد (Isiaka, 2018).
پارابونی و همکاران (2018) در پژوهشی با عنوان «رابطه بین احساسات و ریسک در بازارهای مالی» ضرایب ارتباط بین معیارهای احساس بازار و ریسک را در بازارهای ایالاتمتحده، آلمان و چین تخمین زدهاند. ازنظر ریسک، چهار معیار انحراف معیار، ارزش در معرض ریسک، کسری مورد انتظار و ریسک انحراف در نظر گرفته شد. برای احساسات بازار، دادهها با استفاده از فناوری سیگنال روانی که براساس رفتار سرمایهگذاران در شبکههای اجتماعی است، جمعآوری شدهاند. نتایج حاکی از وجود ارتباط آماری معنادار است که جهت ارتباط دارای معنای مالی است. علاوه بر این، یافتههای تجربی برای همه اندازهگیریهای ریسک معتبرند. نتایج با تئوری چشمانداز مطابقت دارند؛ زیرا زمانی که احساسات نشاندهنده نقدینگی پایین است (مقدار منفی برای تفاوت بین شدت صعودی و نزولی)، سرمایهگذاران سعی میکنند حجم مذاکره را کاهش دهند که تأثیر مثبتی بر ریسک دارد. همچنین، در سناریوی معکوس، زمانی که احساسات حاکی از نقدینگی بالا باشد، افزایش حجم مذاکره و درنتیجه، کاهش ریسک وجود دارد (Paraboni, 2018).
زریک و لوهیچی (2017) در پژوهشی با عنوان «احساس ریسک و نقدینگی شرکتها در بازار فرانسه» با استفاده از دادههای تابلویی، تأثیر احساسات ریسک بر نقدینگی بازار را بررسی و از شش لیست کلمات ریسک «نامطمئن، ضعیف، منفی، قانونی، فرصت و مسئولیت اجتماعی و محیطی برای اندازهگیری احساس ریسک استفاده کردهاند. نتایج پژوهش نشان میدهند لحن ریسک شدید و اطلاعات نامشخص در گزارشهای سالانه منجر به کاهش نقدینگی میشود. علاوه بر این، متغیر تمایل ریسک بر نقدینگی تأثیر میگذارد (Zreik & Louhichi, 2017).
مهرادی و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «تأثیر محافظهکاری در افشای ریسک بر محتوای اطلاعاتی اطلاعات حسابداری و همزمانی بازده سهام» به بررسی تأثیر محافظهکاری در افشای ریسک بر محتوای اطلاعاتی اطلاعات حسابداری و همزمانی بازده سهام پرداختهاند. یافتههای پژوهش نشان میدهند محافظهکاری در افشای ریسک، محتوای اطلاعاتی اطلاعات حسابداری را افزایش میدهد. همچنین، نتایج نشان میدهند محافظهکاری در افشای ریسک بهواسطه افزایش شفافیت اطلاعات خاص شرکت، همزمانی بازده سهام را کاهش میدهد.
خوشخلق و وکیلی فرد (1400) در پژوهشی با عنوان «تبیین اثر ابعاد سیاسی و اخلاقی رفتارهای مدیریت بر سطح افشای ریسک در گزارشگری مالی سالانه در شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران» به بررسی اثر ابعاد سیاسی و اخلاقی رفتارهای مدیریت بر سطح افشای ریسک در گزارشگری مالی سالانه در شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختهاند و برای بررسی ابعاد سیاسی و اخلاقی رفتارهای مدیریت از پنج شاخص (رفتارهای خوشبینانه مدیران، رفتار کوتهبینانه مدیران، رفتار نمایندگی مدیر، مدیریت سود و هزینه سیاسی ناشی از رفتار مدیریت) استفاده کردهاند. یافتههای پژوهش نشان میدهند در میان ابعاد سیاسی و اخلاقی رفتارهای مدیریتی، رفتارهای خوشبینانه مدیران، رفتار نمایندگی مدیر، مدیریت سود و هزینه سیاسی ناشی از رفتار مدیریت با کاهش شفافیت محیط گزارشگری سبب کاهش افشای ریسک در گزارشگری مالی سالانه میشود. همچنین، نتایج مؤید آن است که رفتار کوتهبینانه مدیران اثر معناداری بر سطح افشای ریسک در گزارشگری مالی سالانه ندارد.
خوشخلق و طالب نیا (1400) در پژوهشی با عنوان «تبیین اثر مفاهیم گزارشگری مالی بر سطح افشای ریسک در گزارشگری مالی سالانه در شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران» لغاتی مانند ریسک، عدم اطمینان، دادرسی، مبهم، ناپایدار، چالش، دشوار، فشار، نامطلوب، متناقض، پیچیده، متنوع، خلاف و ... را لغات کلیدی برای ریسک در نظر گرفتند و آنها را ازطریق تحلیل محتوا از متن استخراج کردند و تکرار آنها را بهعنوان شاخص افشا ریسک برای هر شرکت در نظر گرفتند. نتایج نشان دادند شاخص کیفیت گزارشگری مالی، راهبری شرکتی و کیفیت حسابرسی اثر مثبت معناداری بر افشای ریسک در گزارشگری مالی سالانه دارند.
خیامپور و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی سودمندی در تصمیم افشای اطلاعات مؤلفههای ریسک» نه مؤلفه ریسک به شرح زیر در نظر گرفتند که ترتیب آنها ازنظر تعداد موارد مشاهدهشده توسط ناشران به شرح زیر است: ریسک نوسانات نرخ ارز، ریسک نوسانات نرخ بهره، ریسک نقدینگی، ریسک مربوط به عوامل بینالمللی و یا تغییر مقررات دولتی، ریسک قیمت نهادههای تولیدی، ریسک کیفیت محصولات، ریسک تجاری، ریسک کاهش قیمت محصولات و ریسک اقبال مشتریان به محصولات جایگزین. نتایج نشان دادند افشای مؤلفههای ریسک در سطح شرکت حاوی اطلاعات سودمند است و موجب سرعت تأثیر اطلاعات در قیمت بازار سهام شرکتها میشود.
فرضیههای پژوهش
در راستای اهداف پـژوهش، بـا توجـه بـه مبـانی نظری و پیشینه پژوهش، فرضیهها به شرح زیر تبیـین میشوند:
فرضیه اول: حسابرسی شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکتها دارد.
فرضیه دوم: ساختار مالکیت شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکتها دارد.
فرضیه سوم: عملکرد مالی شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکتها دارد.
فرضیه چهارم: عوامل کلان اقتصادی شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکتها دارد.
فرضیه پنجم: ویژگیهای ساختاری شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکتها دارد.
فرضیه ششم: ویژگیهای هیئتمدیره تأثیر مثبت و معناداری بر احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکتها دارد.
فرضیه هفتم: احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکتها تأثیر مثبت و معناداری بر عدم تقارن اطلاعاتی دارد.
فرضیه هشتم: احساس ریسک گزارشهای سالانه شرکتها تأثیر مثبت و معناداری بر هزینه سرمایه دارد.
فرضیه نهم: حسابرسی شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد مالی دارد.
فرضیه دهم: ساختار مالکیت شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر عدم تقارن اطلاعاتی دارد.
فرضیه یازدهم: ساختار مالکیت شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد مالی دارد.
فرضیه دوازدهم: ویژگیهای هیئتمدیره شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد مالی دارد.
فرضیه سیزدهم: عوامل کلان اقتصادی شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر هزینه سرمایه دارد.
فرضیه چهاردهم: عملکرد مالی شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر هزینه سرمایه دارد.
فرضیه پانزدهم: ویژگیهای ساختاری شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر عدم تقارن اطلاعاتی دارد.
فرضیه شانزدهم: ویژگیهای ساختاری شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد مالی دارد.
با توجه به مطالب گفتهشده، پـژوهش حاضـر از مدل مفهومی شکل زیر پیروی میکند.
|
اهرم مالی |
|
احساس ریسک |
|
عوامل کلان اقتصادی |
|
|
|
عدم تقارن اطلاعاتی |
|
هزینه سرمایه |
|
ویژگیهای هیئت مدیره |
|
ساختارمالکیت |
|
حسابرسی |
|
ویژگی ساختاری شرکت |
|
عملکرد مالی |
|
تولید ناخالص داخلی |
|
سود تقسیمی |
|
نقدینگی |
|
سودآوری |
|
نرخ بهره |
|
فرصتهای رشد |
|
کیفیت حسابرسی
|
|
محافظه کاری |
|
اظهار نظر حسابرس |
|
اندازه شرکت |
|
تعداد جلسات هیئت مدیره |
|
استقلال هیئت مدیره |
|
ثبات مدیرعامل |
|
مالکیت نهادی
|
|
مالکیت مدیریتی
|
|
اندازه هیئت مدیره |
شکل 1: مدل مفهومی پژوهش
روش پژوهش
روش پژوهش در این مطالعه ازنظر هدف، کاربردی و از جنبه طرح، از نوع «علّی و پسرویدادی» است. با توجه به مبانی نظری، احساس ریسک و عوامل و پیامدهای تعیینکننده، ارتباط علت و معلولی با یکدیگر دارند که احساس ریسک معلول و عوامل و پیامدهای تعیینکننده علت آن است؛ بنابراین، میتوان روابط بین این متغیرها را بهصورت الگوی علی مانند الگوی معادلات ساختاری در یک چارچوب منسجم فرموله کرد. الگوی معادلات ساختاری اساساً ترکیب الگوهای مسیر و الگوهای تحلیل عاملی تأییدی است؛ بدین صورت که هم ویژگی الگوی چندمتغیری تحلیل مسیر و هم ویژگی اندازهگیری یک یا چند متغیر مکنون با کمک متغیرهای مشاهدهپذیر را داراست (خوشخلق و وکیلیفرد، 1400). برای آزمون فرضیههای پژوهش مسیر دومرحلهای طی میشود؛ بدین صورت که ابتدا از روایی سنجههای متغیر مکنون و برازش مطلوب الگوی اندازهگیری اطمینان، حاصل و سیس به بررسی الگوی ساختاری پرداخته میشود. پژوهش حاضر ازنظر زمانی برای دوره 1387-1399 و ازنظر مکانی، شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران است. نمونه آماری پژوهش با استفاده از روش نمونهگیری حذفی سیستماتیک انتخاب شد و شرکتهایی که ویژگیهای مدنظر را نداشتند، از نمونه آماری حذف شدند. این ویژگیها عبارتاند از:
درنهایت با اعمال این محدودیتها، 130 شرکت، بهعنوان نمونه پژوهش انتخاب شد. پس از طبقهبندی اطلاعات شرکتهای نمونه در نرمافزار Excel، برای شمارش فراوانی کلمات احساس ریسک در هر گزارش از نرمافزار مکس کیودا و سپس از نرمافزار PLS برای تحلیلهای آماری استفاده شد.
متغیرهای پژوهش و نحوه محاسبه آنها
در مدل مفهومی پژوهش حاضر، متغیر وابسته احساس ریسک گزارشهای سالانه و هزینه سرمایه و عدم تقارن اطلاعاتی متغیرهای مستقلاند. همچنین، عوامل و پیامدهای تعیینکننده احساس ریسک که عبارتاند از: (عملکرد مالی، ویژگیهای هیئتمدیره، حسابرسی، ویژگی ساختاری شرکت، ساختار مالکیت و ویژگیهای کلان اقتصادی) بهعنوان متغیرهای کنترلی شناخته شدهاند. تعریف عملیاتی و نحوه محاسبه هریک از متغیرهای فوق به شرح زیر است:
احساس ریسک (RS): در این پژوهش احساس ریسک از دیدگاه سرمایهگذاران با استفاده از تحلیل محتوا اندازهگیری شده است. این رویکرد شامل کدگذاری کلمات در برابر یک طرحواره خاص مورد علاقه است (Bowman, 1984). کریپندورف (2018) تجزیهوتحلیل محتوا را بهعنوان یک تکنیک تحقیقاتی برای استنتاج قابل تکرار و معتبر از دادهها ارائه میکند (Krippendorff, 2018). علاوه بر این، بومن (1984) تأیید میکند تجزیهوتحلیل محتوای گزارشهای سالانه میتواند برای درک برخی از مسائل استراتژی شرکت مفید واقع شود و بهعنوان منبع اولیه یا تکمیلی اطلاعات عمل کند (Bowman, 1984). چندین مطالعه از تحلیل محتوا برای بررسی سطح افشای ریسک گزارشهای سالانه استفاده کردند. آبراهام و کاکس (2007) فهرستی از کلمات کلیدی را گردآوری کردند و ریسک را در سه زمینه ریسک بهعنوان تغییر، ریسک بهعنوان عدم اطمینان و ریسک بهعنوان فرصت جمعآوری کردند. برای ریسک بهعنوان تغییر، آنها از «تغییر، نوسان و دامنه» استفاده کردهاند. برای ریسک بهعنوان عدم اطمینان، آنها از «عدم قطعیت، غیرمنتظره، احتمال، غافلگیری و شوک» استفاده کردهاند؛ اما برای ریسک بهعنوان فرصت از «فرصت، چشمانداز، پتانسیل، مثبت و مزیت» استفاده کردهاند (Abraham & Cox, 2007). لوگران و مکدونالد (2013) شش فهرست کلمه شامل فهرست کلمات منفی، کلمات مثبت، کلمات عدم اطمینان، کلمات دعوی، کلمات سیستماتیک و کلمات مالی ایجاد کردهاند (Loughran & McDonald, 2013). علاوه بر این، نویسندگان متن را برای بسامدهای ساده فهرستهای کلمات مختلف بررسی کردهاند. برای به دست آوردن اندازهای از لحن سند، آنها از فهرست کلمات لوگران و مکدونالد (2013) استفاده کردهاند تا کلمات را به دستههای مالی، منفی، مثبت، قانونی و سیستماتیک طبقهبندی کنند. تمام مراحل ذکرشده در بالا در این پژوهش حاضر اتخاذ شدهاند. بهمنظور اندازهگیری احساسات ریسک، فهرستهای واژهای در نظر گرفته شده است که مسکوا و حجک (2020)، لی (2006) و آبراهاما و کاکس (2007) استفاده کردهاند که ریسک را توضیح میدهد (Myšková & Hájek, 2020; Li, 2006; Abraham & Cox, 2007)؛ بنابراین، در پژوهش حاضر 10 لیست کلمههای ریسک مثبت، منفی، عدم قطعیت، فرصت، مالی، سیستماتیک، تغییر، دعاوی حقوقی، مالیات و حقوقی و نظارت دستهبندیشده است. در این مرحله، کلمات در هستیشناسی (WordNet) جستجو شدهاند تا مترادف آنها را نیز در برگیرد. درنهایت، از سه متخصص در حوزه ریسک مالی خواسته شده است تا فهرست کلمات را بررسی کنند و هر کلمه را با برچسبهای مثبت، منفی، عدم قطعیت، فرصت، مالی، سیستماتیک، تغییر، دعاوی حقوقی، مالیات و حقوقی و نظارت نسبت دهند. تحلیل محتوا ناگزیر ذهنی است و بنابراین، روش کدگذاری باید برای نتیجهگیری معتبر قابل اعتماد باشد (Linsley & Shrives, 2005). برای دستیابی به قابلیت اطمینان، نمونهای از 30 گزارش سالانه بهطور تصادفی، انتخاب و سپس تمام کلمات استفادهشده در این گزارشها انتخابشدهاند. پس از آن، تمام کلمات غیر ریسک حذف شدهاند. در پژوهش، لیست لغات تهیهشده با فهرستهای کلمهای که توسط سایر متون یادشده استفاده میشود، مقایسه شدهاند و با ادغام همه این مشارکتها فرهنگ لغات نهایی تشکیل شده است؛ بنابراین، کلمات پایانی شامل 363 واژه ریسک مثبت، 176 واژه ریسک منفی، 50 واژه ریسک فرصت، 51 واژه ریسک عدم قطعیت، 50 واژه ریسک مالی، 50 واژه ریسک تغییر، 50 واژه ریسک دعاوی قانونی، 34 واژه ریسک سیستماتیک، 20 واژه ریسک مالیاتی و 50 واژه ریسک حقوقی و نظارتی است. در پژوهش حاضر، از نرمافزار مکس کیودا برای جمعآوری فراوانی لیست کلمات استفاده شده است.
گام اول: تهیه مجموعه لغات تخصصی واژگان
این لغتنامه براساس گزارش فعالیت هیئتمدیره و صورتهای مالی و یادداشتهای توضیحی و گزارش تفسیری مدیریت مورد بررسی شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران تهیه شده است. برای تهیه این لغتنامه ابتدا فایلهای گزارش فعالیت هیئتمدیره و صورتهای مالی و یادداشتهای توضیحی و گزارش تفسیری مدیریت از پایگاه کدال بارگیری شدهاند، سپس فایلهایی که قابلیت تبدیل به ورد را داشتهاند، ازطریق نرمافزار پارسی پیدیاف تبدیل به فایل ورد (فایل مبتنی قابلپردازش) شدهاند. همچنین، نام شرکتها، جداول و شکلها (براساس پژوهشهای قبلی اعتقاد بر آن است که قسمتهای مذکور فاقد اطلاعات در رابطه با احساس ریسکاند) حذف شده است. در مرحله بعد ازطریق افزونه ویراستیار در نرمافزار مایکروسافت ورد، اقدام به استانداردسازی نویسههای متن شد. در ادامه، فایلهای مذکور وارد نرمافزار مکس کیودا شدند و با استفاده از قابلیتهای این نرمافزار، مجموعه لغاتی از تمام کلمات متنهای مورد بررسی تهیه شد. از لغتنامه مذکور، اعداد، کلمههای انگلیسی موجود در لغتنامه، علائمی ازقبیل ستاره، تیک و ... حذف شدند و کلمات باقیمانده میباید برچسبگذاری شوند (بهعنوان لغات مثبت، منفی و عدم قطعیت و ... طبقهبندی شوند).
گام دوم: محاسبه تعداد کلمات مثبت و منفی و عدم قطعیت، فرصت، مالی، سیستماتیک، تغییر، دعاوی حقوقی، مالیات و حقوقی و نظارت هر گزارش
برای مشخصکردن تعداد کلمات ریسک هر گزارش، ابتدا فهرست کلمات که در آن به کلمات مختلف برچسب داده شده، به نرمافزار مکس کیودا معرفی شده است؛ تا آنکه این نرمافزار اطلاعات لازم را برای محاسبه تعداد کل کلمات هر گزارش و احساس ریسک را ازجمله تعداد فراوانی هر کلمه مثبت، منفی، عدم قطعیت، فرصت، مالی، سیستماتیک، تغیر، دعاوی حقوقی، مالیات و حقوقی و نظارت محاسبه کرده و با استفاده از قابلیتهای این نرمافزار، مجموعه لغاتی از تمام کلمات متنهای مدنظر تهیه شده است.
گام سوم: محاسبه احساس ریسک در هریک از گزارشهای مالی
بعد از مشخصکردن تعداد کلمات مثبت و منفی و عدم قطعیت، فرصت، مالی، سیستماتیک، تغییر، دعاوی حقوقی، مالیات و حقوقی و نظارت هر گزارش، احساس ریسک به شیوه زیر محاسبه میشود:
|
رابطه 1) |
RS = |
اهرم مالی: برای سنجش اهرم شرکت از نسبت بدهی استفاده میشود که از تقسیم ارزش دفتری جمع بدهیها بر جمع داراییها به دست میآید (خوشخلق و طالبنیا، 1400). اندازه شرکت: این متغیر برحسب لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام شرکت در پایان سال محاسبه میشود (حمیدیان و همکاران، 1399). سودآوری: این متغیر از تقسیم سود خالص شرکت بر جمع داراییهای آن در پایان سال حاصل میشود. سود تقسیمی: این متغیر از تقسیم سود سهام پرداختی بر جمع داراییها حاصل میشود (خوشخلق و وکیلیفرد، 1400). نقدینگی: این متغیر برحسب دوره تبدیل وجه نقد یعنی دوره زمانی بین پرداخت بدهیها و دریافت وجه نقد از محل وصول مطالبات محاسبه میشود. فرصتهای رشد: این متغیر از نسبت ارزش بازار شرکت به ارزش دفتری آن حاصل میشود. ارزش بازار شرکت برابر قیمت سهام شرکت در پایان سال در تعداد سهام منتشره و ارزش دفتری شرکت برابر ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام است (رحمانی وبشیری منش، 1396). نرخ ارز: بهعنوان معیار ارزش برابری پول ملی یک کشور در برابر کشورهای دیگر (نرخ برابری دلار به ریال) که بانک مرکزی اعلام میکند، محاسبه میشود. دادههای مربوط به نرخ ارز از وبگاه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران استخراج شده است. نرخ بهره: براساس نرخ سود علیالحساب سپردههای بانکی دولتی در نظر گرفته میشود که بانک مرکزی اعلام میکند. دادههای مربوط به نرخ بهره از وبگاه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران استخراج شده است. تولید ناخالص داخلی: یکی از مقیاسهای اندازهگیری در اقتصـاد اسـت. تولیـد ناخـالص داخلی دربرگیرنده ارزش مجموع کالاها و خدماتی است که طـی یـک دوران معـین، معمـولاً یـک سال، در یک کشور تولید میشود. در این تعریف، منظور از کالاها و خدمات نهایی، کـالا و خـدماتی است که در انتهای زنجیر تولید قرار گرفتهاند و بـرای تولیـد و خـدمات دیگـر خریـداری نمیشوند. این شاخص با استفاده از درصد تغییرات یک سالبهسال قبل محاسبه شده است (رضایی و منصوریان، 1398). دادههای مربوط به تولید ناخالص داخلی از وبگاه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران استخراج شده است. محافظهکاری: این متغیر ازطریق شاخص گیولی و هین (2000) بهصورت زیر اندازهگیری میشود:
|
رابطه 2) |
MACO i, t = (-1/3) *∑[(OPt + DEPRt – CFOt) /TA] |
که در آن OP: سود عملیاتی،DEPR هزینه استهلاک داراییهای ثابت مشهود و نامشهود، CFO: جریان نقدی حاصل از عملیات و TA: مجموع داراییها. کیفیت حسابرسی: متغیر موهومی در صورتی که شرکت حسابرسی جزو شرکتهای حسابرسی طبقهبندیشده در گروه الف باشد، عدد یک و در غیر این صورت، عدد صفر داده میشود (Givoly & Hayn, 2000). اظهارنظر حسابرس: متغیر کیفی است که برای اظهارنظر مقبول عدد یک، اظهارنظر مشروط عدد 5.0 و برای سایر موارد عدد صفر در نظر گرفته شده است. درصد مالکیت نهادی: برابر درصد سهام نگهداریشده توسط اشخاص حقوقی (خصوصی) از کل سهام سرمایه است. اشخاص حقوقی شامل شرکتهای بیمه، مؤسسههای مالی و بانکها و سایر مؤسسات خصوصی است. ثبات مدیرعامل: تغییر مدیرعامل شرکت در 3 سال گذشته، یک و در غیر این صورت صفر. تعداد جلسات هیئتمدیره: این متغیر برحسب تعداد جلسات هیئتمدیره در طی سال محاسبه میشود (رحمانی و بشیریمنش، 1396). اندازه هیئتمدیره: این متغیر براساس تعداد اعضای هیئتمدیره محاسبه میشود. استقلال هیئتمدیره: این معیار برحسب درصد اعضای غیرموظف هیئتمدیره حاصل میشود که از نسبت اعضای غیرموظف (مستقل) هیئتمدیره به کل اعضای هیئتمدیره به دست میآید (خیامپور و همکاران، 1399). عدم تقارن اطلاعاتی: برای سنجش عدم تقارن اطلاعاتی از الگوی ارائهشدۀ هوانگ و استول (1996) استفاده شده است. آنها عدم تقارن اطلاعاتی را ازطریق الگوی درصد اثر قیمت زیر به دست آوردهاند:
|
رابطه3) |
|
که در آن Vit، سنجش ارزش اقتصادی ذاتی دارایی است که ازطریق میانگین قیمتهای روز قبل از اعلام سود، روز اعلام سود و روز بعد از اعلام سود به دست آمده است؛ Mid it، میانگین قیمتهای معاملهشده در دو هفته قبل از اعلام سود است که ازطریق جمع قیمتهای معاملهشده در پایان هرروز تقسیم بر تعداد روزهای معاملهشده به دست آمده است؛ و Dit متغیر تعدیلکننده است که اگر قیمت پایینتر از قیمت میانی باشد، 1- و در غیر این صورت برابر با 1 است (Huang & Stoll, 1996). هزینه سرمایه: هزینه سرمایه شرکت در کل، میانگین موزون هزینههای اجزای تشکیلدهندۀ سرمایه است که در آن، ضرایب بهکاررفته برای هر جزء، میزان هر جزء نسبت بهکل سرمایه بهکاررفته در شرکت است. برای محاسبه میانگین موزون نرخ هزینه سرمایه، از رابطه 2 استفاده شده است:
|
رابطه 4) |
K0 = (Wd ×Kd) + (Wp ×Kp) +(Ws ×Ks) +(We ×Ke) |
در رابطه 4:
در رابطه بالا: k0 میانگین موزون هزینه سرمایه / Kp: نرخ هزینه سرمایه سهام ممتاز/:Wd درصد مشارکت بدهی در کل سرمایه/:Wp درصد مشارکت سهام ممتاز در کل سرمایه/Ws: درصد مشارکت سهام عادی در کل سرمایه/We: درصد مشارکت سود انباشته در کل سرمایه است/ks: نرخ هزینه سهام عادی موجود است که ازطریق رابطه 5 به دست میآید:
|
رابطه5) |
|
که در آن:
ks: نرخ هزینه سهام عادی موجود، D1: سودی که در پایان سال اول پرداخت میشود، P0: ارزش سهام عادی در 15 مرداد (زمان صفر)، g: نرخ رشد (که در مدل، فرض میشود در طول زمان ثابت خواهد بود) است/ Ke: سرمایه سهام جدید است که هزینه سهام عادی جدید از سهام عادی موجود بیشتر است؛ زیرا مشمول هزینههای مربوط به فروش و انتشار سهام جدید نیز خواهد بود. اگر f بیانکنندۀ هزینه انتشار و بهصورت درصدی از قیمت فروش سهام باشد، فرمول مربوط به محاسبه هزینه سهام عادی جدید (Ke) بهصورت زیر خواهد بود (ستایش و همکاران، 1392):
|
رابطه6) |
|
در نگاره 1 نحوه محاسبه متغیرهای پژوهش بیان شده است.
نگاره 1: نحوه محاسبه متغیرهای پژوهش
|
متغیر اصلی |
متغیرهای مشاهدهپذیر |
نحوه محاسبه |
|
عملکرد مالی |
نقدینگی |
این متغیر برحسب دوره تبدیل وجه نقد یعنی دوره زمانی بین پرداخت بدهیها و دریافت وجه نقد از محل وصول مطالبات محاسبه میشود |
|
سود تقسیمی |
این متغیر از تقسیم سود سهام پرداختی بر جمع داراییها حاصل میشود. |
|
|
سودآوری |
این متغیر از تقسیم سود خالص شرکت بر جمع داراییهای آن در پایان سال حاصل میشود. |
|
|
فرصتهای رشد |
این متغیر از نسبت ارزش بازار شرکت به ارزش دفتری آن حاصل میشود. ارزش بازار شرکت برابر قیمت سهام شرکت در پایان سال در تعداد سهام منتشره و ارزش دفتری شرکت برابر ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام است. |
|
|
ویژگیهای هیئتمدیره |
اندازه هیئتمدیره |
این متغیر براساس تعداد اعضای هیئتمدیره محاسبه میشود. |
|
استقلال هیئتمدیره |
این معیار برحسب درصد اعضای غیرموظف هیئتمدیره حاصل میشود که از نسبت اعضای غیرموظف (مستقل) هیئتمدیره بهکل اعضای هیئتمدیره به دست میآید. |
|
|
ثبات مدیرعامل |
تغییر مدیرعامل شرکت در 3 سال گذشته، یک و در غیر این صورت، صفر |
|
|
تعداد جلسات هیئتمدیره |
این متغیر برحسب تعداد جلسات هیئتمدیره در طی سال محاسبه میشود. |
|
|
حسابرسی |
کیفیت حسابرسی |
اندازه یا بزرگی مؤسسه حسابرسی معیار کیفیت حسابرسی است. به این ترتیب که اگر حسابرس شرکت، سازمان حسابرسی باشد، عدد یک و در غیر این صورت، عدد صفر لحاظ میشود. |
|
اظهارنظر حسابرسی |
متغیر کیفی است که برای اظهار عدد یک، اظهارنظر مشروط عدد 5 و برای سایر موارد عدد صفر در نظر گرفته شده است. |
|
|
ویژگی ساختاری شرکت |
اهرم مالی |
از نسبت بدهی که از تقسیم ارزش دفتری جمع بدهیها بر جمع داراییها به دست میآید. |
|
اندازه شرکت |
این متغیر برحسب لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام شرکت در پایان سال محاسبه شده است. |
|
|
محافظهکاری |
این متغیر ازطریق شاخص گیولی و هان بهصورت زیر اندازهگیری میشود: MACO i, t = (-1/3) *∑[(OPt + DEPRt – CFOt) /TA] که در آن OP: سود عملیاتی،:DEPR هزینه استهلاک داراییهای ثابت مشهود و نامشهود، CFO: جریان نقدی حاصل از عملیات و: TA مجموع داراییها. |
|
|
ساختار مالکیت |
مالکیت نهادی |
برابر درصد سهام نگهداریشده توسط اشخاص حقوقی (خصوصی) از کل سهام سرمایه است. اشخاص حقوقی شامل شرکتهای بیمه، مؤسسههای مالی و بانکها و سایر مؤسسات خصوصی است. |
|
مالکیت مدیریتی |
این متغیر بهصورت مجموع درصد سهام هریک از اعضای هیئتمدیره در شرکت محاسبه میشود که برابر است با:
|
|
|
هزینه سرمایه |
|
هزینه سرمایه شرکت در کل، میانگین موزون هزینههای اجزای تشکیلدهندۀ سرمایه است که در آن، ضرایب استفادهشده برای هر جزء، میزان هر جزء نسبت بهکل سرمایه استفادهشده در شرکت است. برای محاسبه میانگین موزون نرخ هزینه سرمایه، از رابطه زیر استفادهشده است: K0 = (Wd ×Kd) + (Wp ×Kp) +(Ws ×Ks) +(We ×Ke) در رابطه بالا: K0: میانگین موزون هزینه سرمایه/ Kp: نرخ هزینه سرمایه سهام ممتاز/:Wd درصد مشارکت بدهی در کل سرمایه/:Wp درصد مشارکت سهام ممتاز در کل سرمایه/Ws: درصد مشارکت سهام عادی در کل سرمایه/We: درصد مشارکت سود انباشته در کل سرمایه است.
|
|
عدم تقارن اطلاعاتی |
|
برای سنجش عدم تقارن اطلاعاتی از الگوی ارائهشدۀ هوانگ و استول استفاده شده است. آنها عدم تقارن اطلاعاتی را ازطریق الگوی درصد اثر قیمت زیر به دست آوردهاند: Vit – Mid it) / Mid it ×100 )2×Dit ×= درصد اثر قیمت که در آن Vit، سنجش ارزش اقتصادی ذاتی دارایی است که ازطریق میانگین قیمتهای روز قبل از اعلام سود، روز اعلام سود و روز بعد از اعلام سود به دست آمده است؛ Mid it، میانگین قیمتهای معاملهشده در دو هفته قبل از اعلام سود است که ازطریق جمع قیمتهای معاملهشده در پایان هرروز تقسیمبر تعداد روزهای معاملهشده به دست آمده است؛ و Dit متغیر تعدیلکننده است که اگر قیمت پایینتر از قیمت میانی باشد 1- و در غیر این صورت، برابر با 1 است. |
|
ویژگیهای کلان اقتصادی
|
نرخ بهره |
برابر است با نرخ بهره رسمی که بانک مرکزی اعلام میکند. |
|
نرخ ارز |
بهعنوان معیار ارزش برابری پول ملی یک کشور در برابر کشورهای دیگر (نرخ برابری دلار به ریال) که بانک مرکزی اعلام میکند، محاسبه میشود. |
|
|
تولید ناخالص داخلی |
یکی از مقیاسهای اندازهگیری در اقتصـاد اسـت. تولیـد ناخـالص داخلی دربرگیرنده ارزش مجموع کالاها و خدماتی است که طـی یـک دوران معـین، معمـولاً یـک سال، در یک کشور تولید میشود. در این تعریف منظور از کالاها و خدمات نهایی، کـالا و خـدماتی است که در انتهای زنجیر تولید قرار گرفتهاند و بـرای تولیـد و خـدمات دیگـر خریـداری نمیشوند. این شاخص با استفاده از درصد تغییرات یک سالبهسال قبل محاسبه شده است. |
یافتهها
تجزیهوتحلیل و آزمون فرضیهها
پس از تبیین مدل مفهومی پژوهش و گردآوری دادهها، مهمترین مرحله مدلسازی معادلات ساختاری، اعتبارسنجی مدل اندازهگیری است. در این بخش، ابتدا آمار توصیفی، سپس روایی و پایایی مدل و درنهایت برازش مدل ساختاری ارائه میشود. پژوهشگر به دنبال جواب به این پرسش است که آیا میان علل و پیامدها احساس ریسک در گزارشهای سالانه رابطهای وجود دارد یا خیر؛ بنابراین، در این مرحله از تحلیلهای آماری انتظار بر این است که برازش دادهها به مدل مفهومی پژوهش بر اساس معیارهای علمی پذیرفتنی باشد.
آمار توصیفی
با توجه به نگاره ذیل، آمار توصیفی کلیه متغیرهای پژوهش ازنظر شاخصهای آماری به شرح نگاره (2) زیر است.
نگاره 2. آمار توصیفی متغیرها
|
نام متغیر |
نماد متغیر |
میانگین |
میانه |
انحراف معیار |
حداقل |
حداکثر |
|
احساس ریسک |
RS |
080/0 |
078/0 |
043/0 |
007/0 |
0.830 |
|
اندازه شرکت |
SIZE |
390/14 |
992/13 |
175/2 |
950/9 |
225/25 |
|
اهرم مالی |
LEV |
553/0 |
570/0 |
201/0 |
015/0 |
003/1 |
|
محافظهکاری |
MACO |
204/0 |
180/0 |
212/0 |
656/0- |
0.999 |
|
سودآوری |
PROFIT |
290/0 |
258/0 |
291/0 |
972/0- |
959/0 |
|
نقدینگی |
LIQ |
075/0 |
036/0 |
117/0 |
000/0 |
949/0 |
|
سود تقسیمی |
DIV |
042/0 |
010/0 |
073/0 |
000/0 |
423/0 |
|
فرصتهای رشد |
MB |
602/0 |
487/0 |
428/0 |
011/0 |
008/3 |
|
استقلال هیئتمدیره |
outdirect |
661/0 |
600/0 |
154/0 |
000/0 |
000/1 |
|
اندازه هیئتمدیره |
size direct |
046/5 |
000/5 |
290/0 |
000/4 |
000/10 |
|
ثبات مدیرعامل |
CEO Change |
351/5 |
000/3 |
977/2 |
000/0 |
10.000 |
|
تعداد جلسات هیئتمدیره |
board meetings |
076/14 |
000/12 |
395/4 |
000/4 |
000/48 |
|
درصد مالکیت نهادی |
INST |
575/0 |
598/0 |
142/0 |
077/0 |
945/0 |
|
عدم تقارن اطلاعاتی |
SPREAD |
643/5 |
904/5 |
471/1 |
099/0 |
280/8 |
|
هزینه سرمایه |
WACC |
101/0 |
118/0 |
308/0 |
782/0- |
896/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
با توجه به نزدیکی میانه و میانگین در بیشتر متغیرها و سایر آمارههای بهدستآمده از متغیرهای مختلف، کلیه متغیرها از توزیع مناسبی برخوردارند که بیانکنندۀ تقارن نسبی دادهها است. میانگین تعداد جلسات هیئتمدیره شرکتهای نمونهای برابر با 076/14 بوده و میانه آن 12 است؛ ازاینرو، تعداد جلسات شرکتهای نمونۀ دارای جلسات هیئتمدیره، در سال 12 جلسه است. درصد استقلال هیئتمدیره نیز 661/0 بوده و بیانکنندۀ این است که بهطور متوسط در ساختار هیئتمدیره شرکتهای نمونه 600/0 درصد از اعضای هیئتمدیره غیرموظف (مستقل) هستند. درخصوص ویژگیهای شرکت نیز میانگین اهرم مالی 553/0 بوده و مؤید آن است که شرکتهای نمونه بهطور متوسط 553/0 درصد از منابع مالی خود را ازطریق بدهیهای بلندمدت تأمین کردهاند. همچنین، میانگین اندازه شرکتهای نمونه که ازطریق لگاریتم ارزش بازار شرکت اندازهگیری شدند، برابر با 390/14 بوده و متوسط سودآوری آنها معادل 290/0 است. علاوه بر این، متوسط نقدینگی شرکتهای نمونه برابر با 075/0 بود که نشان میدهد داراییهای جاری شرکتها بهطور میانگین 07/0 برابر بدهیهای جاری آنها است. درنهایت، فرصت رشد شرکت نیز برابر با 602/0 بوده و حاکی از این است که شرکتهای نمونه بهطور میانگین سالانه 2/60 درصد فرصت رشد در درآمد فروش را تجربه کردهاند.
برای متغیرهای مجازی، نگاره آمار توصیفی، به گونهای که در نگاره بالا آمده است، مفهومی نخواهد داشت و در نگاره 3 اطلاعات توصیفی این متغیرها آمده است.
نگاره 3. آمار توصیفی متغیرهای مجازی
|
نام متغیر |
نماد متغیر |
تعداد عدد یک |
تعداد عدد صفر |
جمع مشاهدات |
|
کیفیت حسابرسی |
audit |
474 |
1216 |
1690 |
|
اظهارنظر حسابرس |
opinion |
1387 |
303 |
1690 |
|
درصد مالکیت مدیریتی |
SO |
376 |
1314 |
1690 |
|
نوع حسابرس |
ATYPE |
552 |
1138 |
1690 |
منبع: یافتههای پژوهش
نتایج نشان دادند برای متغیر کیفیت حسابرسی، تعداد مواردی که کد یک گرفته، 474 مشاهده (سال – شرکت) و تعداد مواردی که کد صفر گرفته، 1216 مشاهده است.
روایی و پایایی مدل
در روش PLS پایایی تکتک متغیرهای پنهان موجود در مدل پژوهش محاسبه میشود. برای بررسی پایایی متغیرهای پنهان پژوهش از شاخص آلفای کرونباخ استفاده میشود. شاخص آلفای کرونباخ به متغیرهای مربوطه به اندازهگیری یک سازه وزن یکسانی میدهد. چنانچه میزان پایایی متغیرها از مقدار 70/0 بیشتر باشد، پایایی متغیر مناسب است. پایایی متغیرهای پژوهش در نگاره زیر آمده است.
همچنین، برای بررسی روایی از معیار میانگین واریانس استخراجی استفاده شده که نشاندهنده میانگین واریانس به اشتراک گذاشتهشده بین هر سازه با شاخصهای خود است. به بیان سادهتر، AVE میزان همبستگی یک سازه با شاخصهای خود را نشان میدهد که هرچه این همبستگی بیشتر باشد، برازش نیز بیشتر است. فورنل و لارکر (1981) مقدار بحرانی را عدد 5/0 معرفی کردهاند.
نگاره 3. روایی و پایایی متغیرهای پژوهش
|
نام متغیر |
آلفای کرونباخ |
مقدار AVE |
|
احساس ریسک |
000/1 |
000/1 |
|
حسابرسی |
787/0 |
824/0 |
|
ساختار مالکیت |
701/0 |
626/0 |
|
عدم تقارن اطلاعاتی |
000/1 |
000/1 |
|
عملکردمالی |
700/0 |
534/0 |
|
عوامل کلان اقتصادی |
772/0 |
686/0 |
|
هزینه سرمایه |
000/1 |
000/1 |
|
ویژگیهای ساختاری شرکت |
702/0 |
621/0 |
|
ویژگیهای هیئتمدیره |
867/0 |
715/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
همانطور که مشاهده میشود، مقدار آلفای کرونباخ برای همه متغیرها از مقدار 7/0 بیشتر است که نشان از پایایی خوب متغیرهای پژوهش و مناسببودن مدلها دارد.
اطلاعات نگاره (3) نشان میدهد مقدار AVE برای همه متغیرها بالای 5/0 است و درمجموع، روایی همگرایی خوب برای تمام متغیرهای مرتبه اول حاصل شده است.
بررسی بار عاملی مدل پژوهش
با استفاده از روش تحلیل عاملی، قابلیت اندازهگیری متغیرهای پژوهش با متغیرها سنجش میشود. شکل 2 نشاندهنده مدل با ضرایب بارهای عاملی است.
با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی، روایی سازههای بهکاررفته در مدل مدنظر ارزیابی میشود.
نگاره 4. بار عاملی متغیرهای مدل
|
سازه |
زیر سازه |
بار عاملی |
آماره t |
|
حسابرسی |
اظهارنظر حسابرس |
0/916 |
58/381 |
|
کیفیت حسابرسی |
0/899 |
43/574 |
|
|
عملکردمالی |
سودآوری |
0/832 |
37/076 |
|
نقدینگی |
0/525 |
7/078 |
|
|
سود تقسیمی |
0/813 |
27/396 |
|
|
فرصتهای رشد |
0/714 |
16/816 |
|
|
ویژگیهای ساختاری شرکت |
محافظهکاری |
0/834 |
23/401 |
|
اندازه شرکت |
0/831 |
25/046 |
|
|
اهرم مالی |
0/690 |
8/793 |
|
|
ویژگیهای هیئتمدیره |
تعداد جلسات هیئتمدیره |
0/785 |
17/896 |
|
استقلال هیئتمدیره |
0/875 |
49/288 |
|
|
اندازه هیئتمدیره |
0/864 |
34/759 |
|
|
ثبات مدیرعامل |
0/855 |
36/096 |
|
|
ویژگیهای کلان اقتصادی |
تولید ناخالص داخلی |
0/843 |
22/272 |
|
نرخ بهره نرخ ارز |
0/683 |
9/478 |
|
|
0/534 |
5/462 |
||
|
ساختار مالکیت |
درصد مالکیت نهادی |
0/858 |
34/013 |
|
درصد مالکیت مدیریتی |
0/818 |
21/159 |
|
|
احساس ریسک |
احساس ریسک |
1 |
- |
|
عدم تقارن اطلاعاتی |
عدم تقارن اطلاعاتی |
1 |
- |
|
هزینه سرمایه |
هزینه سرمایه |
1 |
- |
منبع: یافتههای پژوهش
همانطور که در نگاره (4) مشاهده میشود، مقادیر بار عاملی و آماره t برای هر یک از زیر سازهها ارائه شده است. مقادیر آماره t برای همه زیرسازهها بیشتر از مقدار 96/1 است، درنتیجه، مدل اندازهگیری مناسب است و زیرسازههای متغیرها پذیرفتنی هستند.
برازش مدل ساختاری
نگاره 5. برآورد ضرایب مدل
|
رابطه بین متغیرها |
ضریب اثر |
آماره t |
سطح معناداری |
وجود رابطه |
|
احساس ریسک -> عدم تقارن اطلاعاتی |
567/0 |
137/7 |
000/0 |
تأثیر مثبت دارد |
|
احساس ریسک -> هزینه سرمایه |
299/0 |
566/3 |
000/0 |
تأثیر مثبت دارد |
|
حسابرسی -> احساس ریسک |
106/0 |
360/1 |
174/0 |
تأثیر ندارد |
|
حسابرسی -> عملکرد مالی |
059/0- |
846/0 |
398/0 |
تأثیر ندارد |
|
ساختار مالکیت -> احساس ریسک |
237/0 |
413/2 |
016/0 |
تأثیر مثبت دارد |
|
ساختار مالکیت -> عدم تقارن اطلاعاتی |
086/0 |
179/1 |
239/0 |
تأثیر ندارد |
|
ساختار مالکیت -> عملکرد مالی |
504/0 |
101/7 |
000/0 |
تأثیر مثبت دارد |
|
عملکردمالی -> احساس ریسک |
011/0- |
134/0 |
894/0 |
تأثیر ندارد |
|
عملکردمالی -> هزینه سرمایه |
230/0 |
524/2 |
012/0 |
تأثیر مثبت دارد |
|
عوامل کلان اقتصادی -> احساس ریسک |
212/0 |
226/2 |
026/0 |
تأثیر مثبت دارد |
|
عوامل کلان اقتصادی -> هزینه سرمایه |
122/0 |
287/1 |
199/0 |
تأثیر ندارد |
|
ویژگیهای ساختاری شرکت -> احساس ریسک |
087/0 |
075/1 |
283/0 |
تأثیر ندارد |
|
ویژگیهای ساختاری شرکت -> عدم تقارن اطلاعاتی |
066/0 |
928/0 |
354/0 |
تأثیر ندارد |
|
ویژگیهای ساختاری شرکت -> عملکرد مالی |
205/0 |
451/3 |
001/0 |
تأثیر مثبت دارد |
|
ویژگیهای هیئتمدیره -> احساس ریسک |
176/0 |
144/2 |
033/0 |
تأثیر مثبت دارد |
|
ویژگیهای هیئتمدیره -> عملکرد مالی |
192/0 |
758/2 |
006/0 |
تأثیر مثبت دارد |
منبع: یافتههای پژوهش
همانطور که در نگاره (5) مشاهده میشود، احساس ریسک تأثیر مثبت و معناداری بر هزینه سرمایه و عدم تقارن اطلاعاتی دارد که با توجه به ضریب مسیرها، بهازای یک واحد تغییر در احساس ریسک، هزینه سرمایه به میزان 299/0 واحد و عدم تقارن اطلاعاتی به میزان 567/0 تغییر میکند و افزایش مییابد؛ درنتیجه، فرضیههای هفتم و هشتم پژوهش تأیید میشوند. همچنین، متغیرهای ساختار مالکیت، عوامل کلان اقتصادی و ویژگیهای هیئتمدیره بر احساس ریسک تأثیر مثبت و معناداری دارند که با توجه به ضریب مسیرها، بهازای یک واحد تغییر این متغیرها احساس ریسک بهترتیب به میزان 237/0، 212/0 و 176/0 واحد تغییر میکند و افزایش مییابد؛ درنتیجه، فرضیههای دوم، چهارم و ششم پژوهش تأیید میشوند. متغیرهایی که بر احساس ریسک تأثیری ندارند، عبارتاند از: حسابرسی، عملکرد مالی و ویژگیهای ساختاری شرکت، یعنی بهازای یک واحد تغییر این متغیرها احساس ریسک هیچ تغییری نمیکند؛ درنتیجه، فرضیههای اول، سوم و پنجم پژوهش رد میشوند. همچنین، یافتهها نشان میدهند از بین متغیرهای تأثیرگذار بر متغیر هزینه سرمایه عملکرد تأثیر مثبت و معناداری بر هزینه سرمایه دارد که با توجه به ضریب مسیر آن بهازای یک واحد تغییر عملکرد مالی هزینه سرمایه به میزان 230/0 واحد تغییر میکند و افزایش مییابد؛ درنتیجه، فرضیه چهاردهم پژوهش تأیید میشود؛ اما متغیر عوامل کلان اقتصادی تأثیری بر هزینه سرمایه ندارد و فرضیه سیزدهم رد میشود. همچنین، متغیرهای ویژگیهای ساختاری شرکت و ساختار مالکیت بر عدم تقارن اطلاعاتی تأثیر معناداری ندارند؛ درنتیجه، فرضیههای دهم و پانزدهم پژوهش رد میشود. از بین متغیرهای تأثیرگذار بر عملکرد مالی سه متغیر ویژگیهای هیئتمدیره، ویژگیهای ساختاری شرکت و ساختار مالکیت تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد مالی دارند که با توجه به ضریب مسیر آن بهازای یک واحد تغییر متغیرها عملکرد مالی بهترتیب به میزان 192/0، 205/0 و 504/0 واحد تغییر میکند و افزایش مییابد؛ درنتیجه، فرضیههای یازدهم و دوازدهم و شانزدهم، تأیید و با توجه به اینکه متغیر حسابرسی تأثیری بر عملکرد مالی ندارد، فرضیه نهم پژوهش رد میشود.
شاخصهای برازش کلی مدل (نیکویی برازش مدل)
شاخصهای SRMR[1]، RMS Theta[2] و[3]GOF برای سنجش برازش کلی مدل استفاده شد. مقدار کمتر از 08/0 برای SRMR و مقدار کمتر از 12/0 برای RMS Theta نشاندهنده برازش مناسب مدل هستند. همچنین، سه مقدار 0.01، 0.25 و 0.36 را بهعنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای GOF معرفی کردهاند. چنانچه مشاهده میشود شاخصهای SRMR، RMS Theta و GOF تأیید شدهاند؛ درنتیجه، برازش مدل پذیرفتنی است.
نگاره 6. شاخصهای برازش کلی مدل
|
شاخص برازش |
مقدار بهدستآمده |
آستانه قابل قبول |
نتیجه |
|
SRMR |
073/0 |
کمتر از 08/0 |
تائید |
|
RMS Theta |
115/0 |
کمتر از 12/0 |
تائید |
|
GOF |
479/0 |
بالاتر از 36/0 |
تائید |
منبع: یافتههای پژوهش
نمودار در حالت اعداد معناداری t
نتیجهگیری
تهیه و ارائه احساس ریسک از سوی واحد تجاری پیامدهای مؤثری ازجمله کاهش هزینههای تأمین سرمایه، عدم تقارن اطلاعاتی و هزینه نمایندگی را خواهد داشت. هدف از این پژوهش، بررسی عوامل و پیامدهای تعیینکننده احساس ریسک در گزارشهای سالانه بود. برای این پژوهش شانزده فرضیه طراحی شد و الگوی پژوهش نیز با استفاده از روش الگوسازی معادلات ساختاری ارزیابی شد تا شانزده فرضیه پژوهش آزمون شوند. نتایج آزمونهای آماری الگو حاکی از تأیید پایایی و روایی الگوی پژوهش بود و بهطورکلی اعتبار برازش الگو بسیار خوب بود و قدرت پیشبینی الگو در سطح بسیار بالا ارزیابی شد. ضمناً با استفاده از مقادیر بارهای عاملی روابط بین متغیرهای الگو نیز بررسی شد. نتایج نشان دادند احساس ریسک تأثیر مثبت و معناداری بر هزینه سرمایه و عدم تقارن اطلاعاتی دارد؛ بنابراین، فرضیههای هفتم و هشتم تأیید شدند. نتایج پژوهشهای قبلی در این مورد متفاوت بود؛ بهطور مثال، نتایج پژوهشهای الشمری (2014) ونتیم و همکاران (2013) مشابه نتایج این پژوهش بود (Al-Shammari, 2014; Ntim et al, 2013 )؛ اما کمپل و همکاران (2014) تأثیر احساس ریسک بر عدم تقارن اطلاعاتی را غیر معنادار نشان دادهاند (Campbell et al, 2014). اثر متغیرهای حسابرسی، عملکرد مالی و ویژگیهای ساختاری بر احساس ریسک غیر معنادار است؛ یعنی عواملی مانند اظهارنظر یا کیفیت حسابرسی، سودآوری، نقدینگی، اندازه شرکت، محافظهکاری، اهرم مالی بهازای یک واحد تغییر این متغیرها در شرکت احساس ریسک هیچ تأثیری نمیپذیرد و تغییر پیدا نمیکند. براساس تئوری علامتدهی، شرکتهای بزرگ بیشتر از شرکتهای کوچکتر به منابع مالی خارجی متکیاند. این باعث میشود آنها انگیزه بیشتری برای افشای ریسک داشته باشند تا اطمینان حاصل شود سیگنال مثبتی به سرمایهگذاران و اعتباردهندگان آنها داده میشود و آنها شرکت را قادر به مدیریت ریسک میدانند. نتایج این مطالعه تئوری علامتدهی را تأیید میکند؛ زیرا شواهدی از افشای اطلاعات مرتبط با ریسک بیشتر در شرکتهای بزرگتر در مقایسه با شرکتهای کوچکتر پیدا کرده است؛ بنابراین، فرضیههای اول، دوم و سوم پژوهش رد میشوند. این نتیجهگیری مشابه نتیجه پژوهش غزالی (2008) بود. هرچند الشمری (2014) نشان داد هرچه اندازه شرکت بزرگتر باشد، احساس ریسک نیز بیشتر است (Ghazali, 2008; Al-Shammari, 2014 ). همچنین، نتایج پژوهش نشان میدهند ویژگیهای هیئتمدیره بر احساس ریسک تأثیر مثبت و معناداری دارد و بدین صورت که عواملی مانند استقلال هیئتمدیره، اندازه هیئتمدیره و ثبات مدیرعامل و تعداد جلسات هیئتمدیره باعث افزایش احساس ریسک شرکتها میشوند. نتایج خوشخلق و طالبنیا (1400) نیز تأثیر اندازه هیئتمدیره و ثبات مدیرعامل و تعداد جلسات هیئتمدیره بر ریسک را گزارش کرده که مطابق با پژوهش حاضر است. براساس نتایج حاصل از تحلیل دادهها ساختار مالکیت و عوامل کلان اقتصادی تأثیر مثبت و معناداری بر احساس ریسک دارند؛ یعنی هرچه نرخ بهره و نرخ ارز، درصد مالکیت نهادی و مدیریتی افزایش یابد، احساس ریسک نیز افزایش مییابد و تأثیر میپذیرد که باعث تأیید فرضیههای چهارم و پنجم پژوهش شده که این نتایج با یافتههای زریک و لوهیچی (2017) و خوشخلق و طالبنیا (1400) همسو است (Zreik & Louhichi, 2017).
پیشنهادهای کاربردی
این مطالعه میتواند برای قانونگذارها با توجه به سطوح افشای ریسک فعلی و اطلاعرسانی به آنها از تأثیر آن بر ارزش شرکتها مفید باشد. براساس نتیجه کسبشده پیشنهاد میشود نهادهای نظارت بر عملکردهای قانونی و حقوقی شرکتها همچون سازمان بورس اوراق بهادار ازنظر لزوم بهکارگیری شفافیتهای اطلاعاتی بیشتر بخصوص افشای ریسک، دستورالعملهای لازم را به شرکتها ابلاغ کنند تا سطح شناخت سرمایهگذاران نسبت به تصمیمگیریهای مالی و جذابیت بازار سرمایه تقویت شود. همچنین، با توجه به یافتههای پژوهش، به تدوینکنندگان استانداردهای حسابداری پیشنهاد میشود با در نظر گرفتن ویژگیهای مهم و تأثیرگذاری مانند اهرم مالی، فرصتهای رشد و مالکیت نهادی، احساس ریسک را بهگونهای تنظیم کنند که منجر به کاهش عدم تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سرمایهگذاران شود تا بدینوسیله کیفیت اطلاعات افشاشده افزایش پیدا کند. به مدیران شرکتها نیز پیشنهاد میشود اخبار منفی ریسک را بهموقع و بدون تأخیر در گزارشهای مالی نشان دهند و در افشای اخبار خوب ریسک نیز استاندارد بالاتری از تأییدپذیری را بهکار گیرند تا بدین ترتیب تقاضای احتمالی سرمایهگذاران برای اعمال محافظهکاری در احساس ریسک بهمنظور کاهش عدم تقارن اطلاعاتی برآورده شود. برای سرمایهگذاران هم پیشنهاد میشود با مطالعه و مدنظر قرار دادن افشاهای متنی در گزارشهای مالی، سهام شرکتهایی را خریداری کنند که ریسکهای آن بهصورت محافظهکارانه افشا شده باشد. این پژوهش بیان میکند اطلاعات مربوط به ریسک هرچند محدود، در یادداشتهای صورتهای مالی و گزارش فعالیت هیئتمدیره ارائه میشود و با استفاده از آن میتوانند بخشی از ریسک مترتب بر سرمایهگذاریهای خود را تعیین کنند و درنهایت پرتفوی مناسبتری را شکل دهند. همچنین، به مدیران شرکتها میزان ارائه اطلاعات مربوط به ریسک را نشان میدهد تا آنها نیز دستکم با هدف ایجاد شهرت و تصویر مناسب، اقدام به افشای اطلاعاتی مشابه با بقیه شرکتها کنند.
درنهایت، سازمان بورس اوراق بهادار و همچنین، حسابرسان در بررسی گزارشها میتوانند با هدف افزایش قابلیت مقایسه، شرکتها را ملزم به ارائه شکل مشابهی درخصوص افشای ریسک کنند. افزون بر این، به خطمشی گذاران حوزه مالیات پیشنهاد میشود در تدوین بخشنامهها مالیاتی و دستورالعملهای مربوط صراحت داشته باشند؛ زیرا بسیاری از شرکتها با مشکل ریسک قانونی ناشی از مسائل مالیاتی مواجهاند.
پیشنهاد برای پژوهشهای آتی
پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی به بررسی اثر آییننامه گزارش تفسیری مدیریت بر رابطه احساس ریسک در گزارشهای سالانه و عملکرد عملیاتی جاری و آتی با استفاده از سیستم معادلات همزمان پرداخته شود. همچنین، پیشنهاد میشود رابطه احساس ریسک گزارشهای سالانه و ادراک ریسک سرمایهگذار بررسی شود. همچنین، پژوهشگران میتوانند پیامد اقتصادی احساس ریسک در گزارشهای سالانه را با استفاده از مدلهای ایستا و پویا بررسی کنند. موضوع دیگری که پژوهشگران میتوانند به آن توجه داشته باشند، بررسی اثر فرصت رشد و سودآوری شرکت بر ارتباط ارزشی احساس ریسک گزارشهای سالانه با رویکرد ایستا و پویا و بررسی ارتباط بین کیفیت حاکمیت شرکتی درونی و بیرونی و احساس ریسک گزارشهای سالانه با استفاده از مدلهای ایستا و پویا است.
محدودیتها
عدم افشای ریسک شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار بهصورت گزارش مستقل برای جمعآوری دادهها مهمترین محدودیت پژوهش حاضر بهشمار میآید. در این پژوهش به دلیل اینکه هنوز در ایران بستر مناسبی برای استخراج اطلاعات ریسک وجود ندارد، اندازهگیری متغیر احساس ریسک با محدودیت مواجه شده است؛ به این صورت که برای استخراج اطلاعات کل گزارشها تفسیری، گزارش فعالیت هیئتمدیره و صورتهای مالی و یادداشتهای همراه صورتهای مالی شرکتهای نمونه بهصورت جداگانه بررسی شدند. در رتبهبندی سطح احساس ریسک در شرکتهای آمریکایی، وجود انجمن تحقیقات مدیریت سرمایهگذاری فدراسیون تحلیلگران مالی و سیستم برآورد کارگزاران نهادی، انجام تحقیقات در این زمینه را تسهیل میکند. همچنین، انتخاب واژههای ریسک براساس پژوهشهایMyšková & Hájek (2020)، Li(2006) و Abraham & Cox(2007) انجام پذیرفت؛ اما چون برای تأیید این واژهها در نمونه مدنظر ازنظر تحلیلگران استفاده شد، این امر میتواند بر نتایج پژوهش تأثیر بگذارد؛ زیرا افراد میتوانند نسبت به جملات واکنشهای متفاوتی داشته باشند. با وجود این، اعتقاد بر این است که هیچکدام از محدودیتهای مذبور به خدشهدار شدن نتایج پژوهش منجر نشدند و با توجه به پژوهش معتبر صورتگرفته در این زمینه، پژوهش حاضر همچنان از روایی داخلی و خارجی مناسبی برخوردار است.
[1] Square Root Mean Residual
[2] Root Mean Squared Theta
[3] Goodness Of Fit
)
