نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار حسابداری، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران.
2 گروه حسابداری، واحد بندرگز، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرگز، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Increased accounting fraud has rendered large companies bankrupt and raised concerns over the quality of financial statements. Therefore, investors, regulators, directors and accountants have always devoted particular attention to the detection of the potential frauds in financial statement. The literature is inclined to believe that firms with less readable financial statements are more likely to engage in fraudulent behaviors. In line with this argument, therefore, the present study seeks to investigate the impact of financial statement readability on the likelihood of corporate accounting fraud. To this end, Fog index and Flesch index were employed to measure the readability of financial statements, and the Audit Standard No. 240 was also used to identify the potential fraudulent misstatement in financial statements. The research hypothesis was designed based on a sample of 115 firms listed on the Tehran Stock Exchange over the period of 2013-2017, and then tested using the logistic multivariate regression model. The findings reveal that financial reporting readability mitigates the likelihood of accounting fraud. Also, the result of sensitivity test indicates that using an alternative proxy to measure financial reporting readability incurs no significant effect on the main results of the study, thereby confirming the robustness of the findings.
کلیدواژه‌ها [English]
تقلب پدیده‌ای پیچیده، چندبعدی و با آثار و علل متفاوت است که پیامدهای مخربی برای واحدهای تجاری و جامعه به‌دنبال دارد. افزایش میزان تقلب به ورشکستگی شرکت‌های بزرگ منجر می‌شود و نگرانی‌هایی را در خصوص کیفیت صورت‌های مالی ایجاد می‌کند. به همین دلیل، شناسایی احتمال تقلب‌ها در صورت‌های مالی کانون توجه سرمایه‌گذاران، قانونگذاران، مدیران و حسابرسان بوده است [3]. گزارشگری مالی متقلبانه در ایران نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. افزایش تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس که برای جذب منابع مالی به انتشار اوراق بهادار اقدام می‌کنند، تلاش برای کاهش مالیات و ...، ازجمله دلایل اهمیت موضوع است. تاکنون پژوهشگران مختلفی آزمون‌های تحلیلی و تجربی اطلاعات مالی را برای شناسایی احتمال تقلب به‌کار گرفته‌اند. به بیان دیگر، بسیاری از پژوهش‌های صورت‌گرفته در زمینۀ تقلب، از اطلاعات کمّی صورت‌های مالی استفاده کرده‌اند [18،34]. علاوه بر اطلاعات کمّی، پژوهش‌های اخیر نشان داد سبک ارائه و خوانایی گزارشگری مالی نیز یکی از معیارهای مهم شناسایی احتمال تقلب است [16]. اهمیت نقش سبک ارائۀ صورت‌های مالی در این است که این صورت‌ها، اطلاعات ارزشمندی دربارۀ عملکرد مالی شرکت ارائه می‌کند؛ بنابراین، خوانایی آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. در این راستا، کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا در سال 1967 گروهی مطالعاتی برای ارائۀ رهنمودهایی به‌منظور بهبود خوانایی و قابلیت فهم رویه‌های افشای شرکت‌ها تشکیل داد. نتایج این گزارش‌ها که در سال 1969 باعنوان گزارش ویت[1] منتشر شد، توصیه می‌کرد از آنجا که همۀ سرمایه‌گذاران قادر به فهم سریع گزارش‌های پیچیدۀ شرکت‌ها نیستند؛ شرکت‌ها باید از انتشار گزارش‌های پیچیده، طولانی و یا زاید خودداری کنند [8].
پژوهش‌های پیشین نظیر لی [30]، آجینا و همکاران [14] و حسن [26] نشان می‌دهند مدیران از سبک‌های خاصی برای ارائۀ گزارش‌های مالی خود بهره می‌برند؛ به طوری که وقتی مدیران به‌دنبال ارائۀ گزارشی از عملکرد خوب خودند، تلاش می‌کنند صورت‌های مالی خواناتری منتشر کنند. با وجود این، بیشتر مدیران برای پنهان‌کردن عملکرد ضعیف خود سعی در ارائۀ اطلاعات مبهم در گزارش‌های سالانۀ شرکت دارند [30]؛ به طوری که بر اساس ادبیات نظری موجود، زمانی که مدیران قصد تقلب در صورت‌های مالی را داشته باشند، گزارش‌های مالی پیچیده‌تر و با خوانایی کمتری منتشر می‌کنند تا بدین‌طریق، رفتار فرصت‌طلبانۀ خود را پنهان کنند و امکان شناسایی آن را ازسوی سرمایه‌گذاران، تحلیلگران مالی و سایر نهادهای قانونی کاهش دهند [16]؛ برای نمونه، ژول و همکاران [24]، ژول و گانگلی [23] و پودرا و اسکیلیکورن [35] معتقدند مدیران برای انجام تقلب، از کلمات دشوار در گزارش‌های مالی استفاده می‌کنند؛ بنابراین، انتظار می‌رود تحلیل الگوهای زبان‌شناختی گزارشگری مالی اهمیت بسزایی در شناسایی موارد تقلب حسابداری داشته باشد؛ با این حال، در مطالعات داخلی صورت‌گرفته این موضوع نادیده انگاشته شده است و یک فضای خالی در ادبیات حسابداری و گزارشگری مالی برای پژوهش در این‌باره وجود دارد؛ بنابراین، پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه بین خوانایی گزارشگری مالی و احتمال گزارشگری مالی متقلبانه صورت گرفته است و درصدد است به این پرسش پاسخ دهد آیا بین خوانایی گزارشگری مالی و احتمال گزارشگری مالی متقلبانه رابطۀ معناداری وجود دارد. در صورت مثبت‌بودن پاسخ، نوع رابطه چگونه است. در ادامه مبانی نظری و فرضیۀ پژوهش، روش‌شناسی و یافته‌های پژوهش ارائه می‌شود.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
خوانایی گزارشگری مالی
گزارش‌های مالی با مقاصد عمومی، باید اطلاعات را به‌نحوی ارائه دهند که پاسخگوی نیازها و متناسب با دانش پایه‌ای استفاده‌کنندگان آنها و بیان‌کنندۀ ماهیت اطلاعات ارائه‌شده باشد. گزارش‌های مالی برای رفع نیازهای استفاده‌کنندگان مختلف با میزان آگاهی متفاوت از فعالیت‌های واحد گزارشگر تهیه می‌شود. از این‌رو، اطلاعات مندرج در گزارش‌های مالی عموماً بر اساس این فرض تهیه می‌شود که استفاده‌کنندگان از دانش متعارفی دربارۀ فعالیت‌های واحد گزارشگر و نحوۀ حسابداری برخوردارند و همچنین، توانایی مطالعۀ اطلاعات و تمایل به انجام این کار را نیز دارند [22]. در عین حال، اطلاعات پیچیده‌ای که برای رفع نیازهای استفاده‌کنندگان مربوط تلقی می‌شود، نباید به بهانۀ اینکه درک آن برای برخی از استفاده‌کنندگان مشکل است، از صورت‌های مالی حذف شود؛ گرچه این‌گونه اطلاعات نیز باید تا حد امکان به‌گونه‌ای ساده ارائه شود. کیفیت گزارشگری مالی فقط در قالب اعداد بیان نمی‌شود و شامل متن نیز هست. بر این اساس، هرچه خوانایی صورت‌های مالی بیشتر باشد، کیفیت آن افزایش می‌یابد؛ درنتیجه به درک بهتر سرمایه‌گذان منجر می‌شود [11].
خوانایی گزارشگری مالی به‌عنوان یکی از معیارهای مهمی که کیفیت گزارش‌های مالی را افزایش می‌دهد، شایان توجه بسیاری از پژوهشگران است. خوانایی یک ویژگی اطلاعاتی است که به‌صورت کیفی اندازه‌گیری می‌شود. هنگام مطالعۀ هر متن برای خواننده حسی دربارۀ میزان پیچیدگی یا سادگی متن ایجاد می‌شود که در فهم مطالب تأثیر بسزایی دارد. این در واقع همان سطح خوانایی متن است. شواهد تجربی موجود نشان می‌دهد هرچه پیچیدگی متن کمتر باشد؛ میزان درک آن بالاتر می‌رود [16]. در ادبیات حسابداری و مالی نیز، شناخت عواملی که درک صورت‌های مالی را از نظر استفاده‌کنندگان، دشوار یا آسان می‌کند و خوانایی گزارشگری مالی، از مسائل مهمی است که همواره درخور توجه پژوهشگران بوده است؛ به‌طوری که، پژوهش‌های صورت‌گرفته دربارۀ پیامدهای خوانایی گزارش‌های مالی نشان می‌دهد خوانایی تأثیرات بسزایی بر پایداری سود [30]، پوشش، پراکندگی و صحت پیش‌بینی سود تحلیلگران [29]، نقدشوندگی سهام و مالکیت نهادی [28]، پیش‌بینی‌های مدیریتی [25] و احتمال گزارشگری متقلبانه [16] دارد.
احتمال گزارشگری متقلبانه
در سال‌های اخیر با توجه به بحران‌های مالی ایجادشده در شرکت‌ها، تقلب در گزارشگری و حسابداری مالی رشد چشمگیری داشته است؛ به‌طوری که تقلب ﻣﺴﺌﻠﻪای سیاسی و اقتصادی شده است و امروزه مجامع قانونگذار، به حرفۀ حسابداری و مدیریت به‌علل ایجاد تقلب و راه‌های مقابله با رفتار متقلبانه در گزارش‌های مالی توجه خاصی کرده‌اند [4]. تقلب مفاهیم قانونی وسیعی دارد؛ اما به‌طور عمومی اقدامی ارادی است برای به دست آوردن مزایای غیرمنصفانه و غیرقانونی. تخلف، نیز سوءرفتاری است که به نقض قوانین، مقررات، رویه‌های داخلی سازمان و بی‌توجهی به انتظارات بازار از اعمال رفتار اخلاقی در تجارت گفته می‌شود [35].
تقلب مطابق آنچه در تعریف اخیر انجمن حسابداری آمریکا بیان شده است «فعل عمدی است که به تحریف بااهمیت در صورت‌های مالی مورد حسابرسی منجر می‌شود». تحریف بااهمیت در ارتباط با تقلب، ازطریق سوءاستفاده از دارایی‌ها و گزارشگری مالی متقلبانه رخ می‌دهد. گزارش‌های مالی متقلبانه (مانند تقلب مدیریت) نیز ازطریق دستکاری یا تغییر در ثبت‌های حسابداری، کاربرد نادرست اصول حسابداری به‌طور عمدی (مانند افراط و تفریط در برآوردهای حسابداری) و حذف یا ارائۀ نادرست اطلاعات بااهمیت در صورت‌های مالی رخ می‌دهد [6]. اگرچه مسئولیت کشف تقلب و اشتباه با مدیریت و افراد عهده‌دار راهبری شرکت است؛ اما استانداردهای جدید حسابرسی بین‌المللی (استاندارد حسابرسی 240) از حسابرسان انتظار دارد تا حدی مسئولیت ثانویۀ کشف تقلب و اشتباه در صورت‌های مالی را بپذیرند. با وجود این، حسابرسان مستقل مطابق با استانداردهای حرفه‌ای، تنها اطمینان معقول می‌دهند که صورت‌های مالی عاری از تحریف‌های عمده ناشی از اشتباه یا تقلب‌اند [36].
خوانایی گزارشگری مالی و احتمال گزارشگری متقلبانه
خوانایی به احتمال موفقیت خواننده در خواندن و درک یک متن یا نوشته اشاره دارد. خوانایی گزارشگری مالی نیز «شفافیت متن و موفقیت در قابل فهم بودن اطلاعات مالی» تعریف شده است که کمک شایانی به درک اعداد و ارقام مندرج در صورت‌های مالی می‌کند و از این رو، از اهمیت بسزایی برخوردار است [37،31]. به بیان دیگر، خوانایی صورت‌های مالی، اطلاعات ارزشمندی را دربارۀ عملکرد مالی شرکت ارائه می‌کند. از سوی دیگر، نظریۀ ابهام مدیریتی[2] بیان می‌کند مدیران انگیزه دارند تا در شرایط بد، اطلاعات صورت‌های مالی را به‌صورت پیچیده ارائه کنند و یا به‌طور راهبردی، شفافیت افشا را کمتر نشان دهند. در این راستا لی [30] نیز دریافت مدیران برای پنهان‌کردن عملکرد ضعیف خود، گزارش‌های مالی پیچیده و با خوانایی کمتر منتشر می‌کنند.
پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد مدیرانی که به تقلب اقدام می‌کنند، از انگیزه‌های بیشتری برای انتخاب نوع راهبردی گزارشگری مالی خود برخوردارند. به‌ویژه، مدیرانی که مرتکب تقلب می‌شوند؛ احتمالاً به سمت انتخاب آن‌دسته از راهبردهایی می‌روند که شناسایی تقلب را برای استفاده‌کنندگان صورت‌های مالی دشوار کنند [16]. همچنین، مطالعات صورت‌گرفته در حوزۀ ویژگی‌های زبان‌شناختی صورت‌های مالی و تأثیر آنها در شناسایی تقلب، حاکی از آن است که مدیران با هدف پنهان‌کردن تقلب‌های خود از زبان فریبنده برای تهیۀ صورت‌های مالی استفاده می‌کنند [35،24،23]. بدین ترتیب، استدلال می‌شود خوانایی صورت‌های مالی می‌تواند با افزایش شفافیت و قابل فهم بودن گزارش‌های مالی به کاهش رفتار فرصت‌طلبانۀ مدیران و احتمال گزارشگری متقلبانه منجر شود. بر پایۀ این استدلال، لو و همکاران [32] بیان کردند شرکت‌های دارای گزارش‌های مالی با خوانایی کمتر، احتمالاً بیشتر از سایر شرکت‌ها به ارتکاب تقلب در صورت‌های مالی اقدام می‌کنند. به‌طور مشابه، بلانکو و دئول [16] نیز شواهدی مبنی بر وجود رابطۀ منفی بین خوانایی‌گزارشگری مالی شرکت‌ها و احتمال وقوع تقلب ارائه کردند.
بلانکو و دئول [16] تأثیر خوانایی و قابلیت مقایسۀ صورت‌های مالی شرکت‌ها بر احتمال گزارشگری متقلبانه را برای نمونه‌ای متشکل از 17967 شرکت- سال مشاهده در بازار سرمایۀ آمریکا بررسی کردند. یافته‌های پژوهش آنان نشان داد شرکت‌های دارای گزارش‌های مالی با خوانایی و قابلیت مقایسۀ کمتر، احتمالاً بیشتر از سایر شرکت‌ها به ارتکاب تقلب در صورت‌های مالی اقدام می‌کنند. حسن [26] به بررسی رابطۀ توانایی مدیریت و خوانایی گزارشگری مالی شرکت‌های آمریکایی طی سال‌های 1994 تا 2015 پرداخت. وی در این پژوهش برای سنجش خوانایی گزارشگری مالی از سه شاخص فوگ، فلش- کینکید و شاخص طول متن استفاده کرد و دریافت شرکت‌های دارای مدیران توانمند، گزارش‌های مالی خواناتری منتشر می‌کنند. بونسال و میلر [17] تأثیر خوانایی گزارشگری مالی بر هزینۀ بدهی را برای نمونه‌ای متشکل از 3659 شرکت- سال مشاهده در بازار سرمایۀ انگلیس بررسی کردند. نتایج پژوهش نشان داد خوانایی گزارشگری مالی باعث کاهش هزینۀ بدهی شرکت‌ها می‌شود. ارتوگرول و همکاران [21] به بررسی ارتباط خوانایی گزارشگری مالی و هزینۀ تأمین مالی شرکت‌های حاضر در بورس سهام آمریکا پرداختند. نمونۀ آماری این پژوهش شامل 32207 شرکت- سال مشاهده طی سال‌های 1995 تا 2013 بوده است. نتایج پژوهش نشان داد خوانایی گزارشگری مالی شرکت‌ها هزینۀ تأمین مالی آنها را کاهش می‌دهد. لو و همکاران [32] بررسی کردند چگونه خوانایی گزارش سالانه با مدیریت سود تغییر می‌کند. آنها با استفاده از شاخص فوگ برای اندازه‌گیری خوانایی گزارش سالانه دریافتند به احتمال زیاد شرکت‌ها با استفاده از واژه‌های پیچیده و مبهم‌کردن برخی اطلاعات، سود خود را مدیریت می‌کنند تا از نشان‌دادن کاهش درآمد جلوگیری کنند و از این طریق، هزینه‌های نمایندگی را کاهش دهند. هسی و همکاران [27] در پژوهش خود به بررسی ارتباط میان خوانایی گزارش تحلیلگران و بازده سهام شرکت‌ها در بازار سرمایۀ چین پرداختند. طبق نتایج، خوانایی گزارش‌های تحلیلگران سبب کاهش عدم‌اطمینان پیش‌بینی سود و افزایش قیمت سهام می‌شود. آجینا و همکاران [14] با انتخاب نمونه‌ای متشکل از 652 شرکت- سال مشاهده طی سال‌های 2010 تا 2013 به بررسی رابطه بین مدیریت سود و خوانایی گزارش‌های مالی سالانه شرکت‌های حاضر در بورس سهام فرانسه پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد شرکت‌های دارای مدیریت سود، گزارش‌های مالی پیچیده‌تر و با خوانایی کمتری منتشر می‌کنند. دی فرانکو و همکاران [20] در پژوهش خود باعنوان خوانایی گزارش‌های تحلیلگران و حجم معاملات سهام شرکت‌ها و با به‌کارگیری سه شاخص فوگ، شاخص فلش- کینکید و شاخص سهولت خوانایی فلش برای اندازه‌گیری خوانایی گزارش‌های تحلیلگران مالی به این نتیجه رسیدند خوانایی گزارش‌های تحلیلگران، به افزایش حجم معاملات سرمایه‌گذاران منجر می‌شود. لی [30] در پژوهشی تأثیر خوانایی گزارشگری مالی را بر عملکرد شرکت و پایداری سود بررسی کرد. نتایج پژوهش نشان داد گزارش‌های مالی شرکت‌هایی که دارای سودهای کمتری‌اند، پیچیدگی بیشتری دارد. علاوه بر این، شرکت‌های با گزارش‌های مالی خواناتر، از پایداری سود بیشتری برخوردارند.
در مورد پیشینۀ داخلی، به‌علت آنکه مطالعات داخلی انجام‌شده به‌طور مستقیم به بررسی تأثیر خوانایی گزارشگری مالی بر احتمال گزارشگری مالی متقلبانه نپرداخته‌اند؛ به مربوط‌ترین پژوهش‌های صورت‌گرفته در این حوزه به‌ویژه آنهایی اشاره می‌شود که به متغیر وابسته پرداخته‌اند. صفری گرایلی و رضائی پیته‌نوئی [10] طی پژوهشی تأثیر توانایی مدیریت بر خوانایی گزارشگری مالی شرکت‌ها را بررسی کردند و به شواهدی مبنی بر تأثیر مثبت توانایی مدیریت بر بهبود خوانایی گزارشگری مالی شرکت‌ها دست یافتند. خواجوی و ابراهیمی [4] به بررسی تأثیر متغیرهای حسابرسی بر احتمال وقوع تقلب در صورت‌های مالی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های 1381 تا 1393 پرداختند. نتایج حاصل از آزمون فرضیه‌های پژوهش نشان داد بین اندازۀ حسابرس و دورۀ تصدی حسابرس با احتمال وقوع تقلب در صورت‌های مالی رابطۀ معناداری وجود دارد. اعتمادی و زلقی [1] به بررسی کاربرد رگرسیون لجستیک در شناسایی گزارشگری مالی متقلبانه پرداختند. نتایج پژوهش بیانگر سودمندی الگوی پیشنهادی در شناسایی گزارشگری مالی متقلبانه بود. رهروی دستجردی و همکاران [7] در پژوهشی به ارزیابی خطر تقلب مدیران با استفاده از روش داده‌کاوی پرداختند. آنان برای ارزیابی و تشخیص خطر تقلب مدیران، از یک روش غیرمالی مبتنی بر تجزیه و تحلیل متن گزارش هیئت‌مدیره به مجمع عمومی صاحبان سهام استفاده کردند. در این پژوهش، با استفاده از نوع خاصی از رگرسیون باعنوان رگرسیون‌های LASSO الگویی برای ارزیابی و تشخیص شاخص خطر تقلب در شرکت‌ها ارائه شده است که با دقتی بین 89% تا 91% قادر به تشخیص صحیح شاخص خطر بالای تقلب در شرکت‌هاست.
فرضیۀ پژوهش
با توجه به مبانی نظری و پیشینۀ تجربی پژوهش، فرضیۀ پژوهش به‌صورت زیر تدوین می‌شود:
خوانایی گزارشگری مالی بر احتمال وقوع تقلب در صورت‌های مالی شرکت‌ها تأثیر منفی دارد.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف، پژوهشی کاربردی و از نظر شیوۀ گردآوری داده‌ها از نوع پژوهش‌های نیمه‌تجربی پس‌رویدادی در حوزۀ پژوهش‌های اثباتی حسابداری است که با استفاده از روش رگرسیون چندمتغیره و الگوهای اقتصادسنجی انجام شده است. جامعۀ آماری مورد مطالعه در این پژوهش را شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های 1392 تا 1396 تشکیل می‌دهد. نمونۀ انتخابی پژوهش نیز شرکت‌هایی هستند که مجموعه‌شرایط زیر را دارا باشند:
1- شرکت‌هایی که تاریخ پذیرش آنها در سازمان بورس اوراق بهادار قبل از سال 1392 و تا پایان سال 1396 نیز در فهرست شرکت‌های بورسی باشند.
2- برای افزایش قابلیت مقایسه، سال مالی آنها منتهی به پایان اسفندماه باشد.
3- طی سال‌های مذکور تغییر فعالیت یا تغییر سال مالی نداده باشند.
4- جزء شرکت‌های سرمایه‌گذاری و واسطه‌گری مالی نباشند (شرکت‌های سرمایه‌گذاری به‌علت تفاوت ماهیت فعالیت با بقیۀ شرکت‌ها در جامعۀ آماری منظور نشدند).
پس از اعمال محدودیت‌های فوق تعداد 115 شرکت، نمونۀ آماری پژوهش انتخاب شدند. داده‌های پژوهش حاضر با مراجعه به صورت‌های مالی و یادداشت‌های توضیحی همراه صورت‌های مالی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران موجود در سامانۀ کدال، پایگاه اینترنتی بورس اوراق بهادار و نرم‌افزار ره‌آورد نوین استخراج شد. برای تجزیه و تحلیل نهایی داده‌ها نیز از نسخۀ 8 نرم‌افزار اقتصادسنجی Eviews استفاده شده است.
الگو و متغیرهای پژوهش
با توجه به اینکه متغیر وابستۀ پژوهش (احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه) یک متغیر مجازی است؛ بنابراین، برای آزمون فرضیۀ پژوهش از الگوی رگرسیون لجستیک رابطۀ (1) که بلانکو و دئول [16] به‌کار گرفته‌اند و با توجه به شرایط محیطی ایران تعدیل شده، استفاده شده است:
|
رابطۀ (1) |
FRAUDi,t= β0+ β1READi,t+ β2SIZEi,t+ β3LEVi,t+ β4ROEi,t+ β5GWTHi,t+ β6BIGi,t+ ∑βj Industryi + ∑βk Yeart +εi,t |
در الگوی فوق:
FRAUDi,t، احتمال وقوع گزارشگری متقلبانۀ شرکت i در سال t؛ READi,t، خوانایی گزارشگری مالی شرکت i در سال t؛ SIZEi,t، اندازۀ شرکت، معادل لگاریتم خالص فروش سالیانۀ شرکت i در سال t؛ LEVi,t، اهرم مالی که برابر است با نسبت بدهی به مجموع دارایی‌های شرکت i در سال t؛ ROEi,t، سودآوری شرکت i در سال t؛ GWTHi,t، فرصت‌های رشد شرکت i در سال t؛ BIGi,t، اندازۀ مؤسسۀ حسابرسی شرکت i در سال t؛ Yeart، متغیرهای ساختگی مربوط به سال؛ Industryi، متغیرهای ساختگی مربوط به نوع صنعت و εi,t، جزء خطای الگوی رگرسیون است.
متغیر وابسته
متغیر وابسته در این پژوهش، احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه (FRAUD) است که برای اندازه‌گیری آن به پیروی از خواجوی و ابراهیمی [4] و فرقاندوست حقیقی و همکاران [12] و مطابق با استاندارد حسابرسی شمارۀ 240 باعنوان «مسئولیت حسابرس در ارتباط با تقلب و اشتباه در صورت‌های مالی» از علائم نشان‌دهندۀ احتمال وجود تحریف‌های ناشی از تقلب در صورت‌های مالی به شرح زیر استفاده می‌شود:
1) بیش‌نمایی موجودی کالا، 2) بیش‌نمایی حساب‌ها و اسناد دریافتنی، 3) بیش‌نمایی دارایی‌های ثابت، 4) بیش‌نمایی سرمایه‌گذاری‌ها، 5) کسری ذخیرۀ مطالبات مشکوک‌الوصول، 6) کسری استهلاک، 7) بیش‌نمایی درآمدها، 8) بیش‌نمایی سود، 9) بیش‌نمایی سود انباشته، 10) کم‌نمایی حساب‌ها و اسناد پرداختنی، 11) کسری ذخیرۀ مالیات، 12) بدهی‌های احتمالی، 13) کسری ذخیرۀ مزایای پایان‌خدمت کارکنان، 14) کم‌نمایی هزینه‌ها، 15) حساب‌ها و اسناد پرداختنی که مدت زیادی از سررسید آنها گذشته است، 16) موجودی راکد، 17) دارایی راکد، 18) مشکلات تداوم فعالیت و 19) اشتباه در به‌کارگیری استانداردهای حسابداری مرتبط با اندازه‌گیری، شناسایی، طبقه‌بندی، ارائه یا افشا.
چنانچه هر یک از این علائم در بندهای تعدیلی گزارش‌های حسابرسی سالانه شرکت‌ها وجود داشته باشد، مقدار آن برابر با یک و نشان‌دهندۀ احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه و در غیر این صورت، مقدار آن عدد صفر خواهد بود.
متغیر مستقل
خوانایی گزارشگری مالی (READ) به‌عنوان متغیر مستقل پژوهش حاضر در نظر گرفته شده است. برای اندازه‌گیری آن مطابق با پژوهش بلانکو و دئول [18] و حسن [28] از دو شاخص زیر استفاده شده است که روایی و اعتبار آن را برای سنجش خوانایی متون فارسی، برخی پژوهشگران داخلی نظیر فضل‌الهی و ملکی‌توانا [13] و دیانی [5] تأیید کرده‌اند. شاخص اول خوانایی گزارشگری مالی، شاخص فوگ است که تابعی از دو متغیر طول جمله (بر حسب کلمات) و کلمات پیچیده (تعریف‌شده به‌صورت تعداد کلمات با سه یا چند بخش) است که به‌صورت رابطۀ (2) محاسبه می‌شود:
|
رابطۀ (2) |
(میانگین تعداد کلمات در هر جمله + درصد کلمات پیچیده) 4/0 = شاخص فوگ |
فرایند و نحوۀ تعیین سطح خوانایی گزارش‌های مالی در شاخص فوق به‌ترتیب زیر است:
1) انتخاب یک نمونۀ یکصدکلمه‌ای از ابتدا، یک نمونۀ یک‌صد کلمه‌ای از وسط و یک نمونۀ یک‌صد کلمه‌ای از اواخر گزارش به‌صورت تصادفی
2) شمارش تعداد جمله‌های هر یک از نمونه‌ها
3) مشخص‌کردن متوسط طول جملات ازطریق تقسیم تعداد کلمات به تعداد جمله‌های کامل هر نمونۀ یک‌صد کلمه‌ای
4) شمارش تعداد کلمات سه‌هجایی و بیش از سه‌هجایی موجود (کلمات پیچیده) در هر کدام از متون یک‌صد کلمه‌ای
5) جمع‌کردن تعداد کلمات پیچیده با تعداد متوسط کلمات در جملات
6) ضرب‌کردن حاصل جمع تعداد کلمات دشوار و متوسط کلمات در جملات با عدد ثابت 4/0
7) انجام محاسبات بندهای 4، 5، 6، برای دو نمونۀ یک‌صد کلمه‌ای دیگر
8) محاسبۀ میانگین نتایج هر سه نمونه ازطریق جمع‌کردن و تقسیم به تعداد [13]
رابطه بین شاخص فوگ و سطح خوانایی بدین شرح است که: 18 ≤ FOG؛ یعنی متن قابل‌خواندن نیست و بسیار پیچیده است؛ 14-18 (متن سخت)؛ 12-14 (متن مناسب)؛10-12 (متن قابل‌قبول) و 8-10 (متن آسان) است. از آنجا که مقادیر بیشتر شاخص فوق، بیانگر میزان خوانایی کمتر گزارش‌های مالی است؛ بنابراین، مقدار محاسبه‌شده در عدد منفی یک (1-) ضرب می‌شود، تا معیار مستقیمی از شاخص خوانایی گزارشگری مالی به‌دست آید.[3]
دومین شاخص خوانایی گزارشگری مالی، شاخص فلش است. این شاخص در سال 1948 برای تعیین سطح سادگی یا دشواری و ضریب سادگی متون، بر اساس دو عامل زبانی، یعنی طول متوسط جمله و تعداد هجاها طراحی شده است که از طریق رابطۀ (3) محاسبه می‌شود:
|
رابطۀ (3) |
(میانگین تعداد هجاها در هر کلمه) 6/84 - (میانگین تعداد کلمات در هر جمله) 015/1 - 835/206 = شاخص فلش |
فرایند و مراحل ارزیابی و تعیین سطح خوانایی، یعنی درجة سادگی متن در این شاخص به‌ترتیب زیر است:
1) انتخاب سه نمونة یک‌صد کلمه‌ای از بخش‌های ابتدایی، وسطی و انتهایی گزارش به‌صورت تصادفی
2) تعیین طول کلمات ازطریق شمارش تعداد هجاها در کلمه‌های انتخاب‌شده
3) شمارش تعداد جملات موجود در یک‌صد کلمة اول، دوم و سوم
4) تعیین طول متوسط جملات ازطریق تقسیم تعداد کلمات به تعداد جملات کامل هر متن یک‌صد کلمه‌ای
5) محاسبۀ میانگین طول کلمات و میانگین طول متوسط جملات سه متن یک‌صد کلمه‌ای
6) ضرب میانگین طول کلمات (تعداد هجاها) در عدد ثابت 6/84
7) کسرکردن حاصل ضرب بند 6 از عدد ثابت 835/206
8) ضرب‌کردن متوسط طول جملات در عدد 015/1
9) کم‌کردن حاصل ضرب از باقی‌ماندۀ محاسبات بند 7 [13]
رابطه بین شاخص فلش و سطح خوانایی بدین شرح است که: 100-90 (متن بسیار ساده)؛ 90-80 (متن ساده)؛ 80-70 (متن قدری ساده)؛ 70-60 (متن معمولی)؛ 60-50 (متن قدری دشوار)؛ 50-30 (متن دشوار) و 30-0 (متن بسیار دشوار) است.[4]
متغیرهای کنترلی پژوهش
اندازۀ شرکت: برای سنجش اندازۀ شرکت، همانند پژوهش چن و همکاران [19] و بلانکو و دئول [16] از لگاریتم خالص فروش سالیانۀ شرکت استفاده شده است.
اهرم مالی: این متغیر که از طریق نسبت کل بدهی به دارایی‌های شرکت اندازه‌گیری می‌شود، در پژوهش اعتمادی و زلقی [1] و آلدن و همکاران [15] نیز متغیر کنترلی در نظر گرفته شده است.
فرصت‌های رشد: در پژوهش حاضر، به پیروی از خواجوی و ابراهیمی [4] و بلانکو و دئول [16] نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام به‌عنوان معیار فرصت‌های رشد و یکی دیگر از متغیرهای کنترلی وارد الگو شده است.
سودآوری: از تقسیم سود خالص بر ارزش بازار حقوق صاحبان سهام شرکت محاسبه شده و در پژوهش‌های برازل و همکاران [18] و چن و همکاران [19] نیز کنترل شده است.
اندازۀ مؤسسۀ حسابرسی: متغیر مذکور، متغیری مجازی است که اگر حسابرس شرکت، سازمان حسابرسی باشد، به‌عنوان مؤسسۀ حسابرسی بزرگ و باکیفیت در نظر گرفته می‌شود و به آن شرکت عدد یک و در غیر این‌صورت، عدد صفر اختصاص داده می‌شود [2،9].
از آنجا که در این پژوهش برای سنجش خوانایی گزارشگری مالی از دو شاخص فوگ (FOG IND) و شاخص فلش (FLESCH IND) استفاده شده است؛ بنابراین، الگوی فوق، برای هر یک از معیارهای خوانایی گزارشگری مالی به‌صورت جداگانه برآورد می‌شود.
یافته‌های پژوهش
آمار توصیفی
نگارۀ (1)، آمار توصیفی متغیرهای مورد آزمون را که شامل برخی شاخص‌های مرکزی و پراکندگی است، برای نمونه‌ای متشکل از 575 شرکت- سال مشاهده در فاصله‌زمانی سال‌های 1392 تا 1396 نشان می‌دهد.
نگارۀ 1- آمار توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش
|
متغیر |
نماد متغیر |
میانگین |
میانه |
حداقل |
حداکثر |
انحراف‌معیار |
|
شاخص فوگ |
FOG IND |
537/14- |
401/14- |
582/26- |
734/9- |
466/0 |
|
شاخص فلش |
FLESCH IND |
022/51 |
982/50 |
739/24 |
603/82 |
822/0 |
|
اندازۀ شرکت |
SIZE |
093/12 |
019/12 |
485/10 |
411/14 |
609/0 |
|
اهرم مالی |
LEV |
585/0 |
592/0 |
131/0 |
132/1 |
177/0 |
|
سودآوری |
ROE |
128/0 |
136/0 |
688/0- |
561/0 |
126/0 |
|
فرصت‌های رشد |
GWTH |
632/2 |
263/2 |
381/8- |
074/17 |
940/1 |
منبع: یافته‌های پژوهش
همان‌گونه که در نگارۀ (1) ملاحظه می‌شود، میانگین شاخص خوانایی فوگ برابر 537/14 و میانگین شاخص خوانایی فلش، 022/51 است و میانگین هر دو شاخص در دستۀ «سخت» و «قدری دشوار» قرار گرفته است. ملاحظۀ مقدار میانگین متغیر اهرم مالی نیز نشان می‌دهد به‌طور متوسط حدود 58درصد از دارایی‌های شرکت‌های مورد بررسی از طریق استقراض، تأمین مالی شده‌اند.
نگارۀ (2) شاخص‌های درصد فراوانی و نما (مد) را برای متغیرهای دووجهی ارائه می‌کند:
نگارۀ 2 - درصد فراوانی و نما (مد) برای متغیرهای دووجهی
|
متغیر |
نماد متغیر |
درصد فراوانی 1 |
درصد فراوانی 0 |
مد |
|
احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه |
FRAUD |
3/64% |
7/35% |
0 |
|
اندازۀ مؤسسۀ حسابرسی |
BIG |
1/27% |
9/72% |
0 |
منبع: یافته‌های پژوهش
با توجه به نگارۀ 2 می‌توان دریافت در بیش از نیمی از شرکت‌های نمونه احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه وجود دارد.
نتایج آزمون فرضیه
با توجه به اینکه در این پژوهش متغیر وابسته، پیوسته نیست و فقط یکی از دو ارزش صفر و یک را داراست؛ بنابراین، برای آزمون فرضیه‌های پژوهش از الگوی رگرسیون لجستیک چندمتغیره استفاده شده است. مهم‌ترین ویژگی الگوی رگرسیون لجستیک این است که نیازی به برقراری فرض‌های نرمال‌بودن و همسانی ماتریس‌های کوواریانس ندارد. در الگوی رگرسیون لجستیک برای بررسی معناداری کلی الگوی رگرسیون از آماره احتمال نسبت راست‌نمایی (LR) استفاده می‌شود. نیکویی برازش الگوی رگرسیون لجستیک نیز با استفاده از آزمون هاسمر و لمشو بررسی می‌شود [33]. همچنین، برای اطمینان از وجودنداشتن مشکل همخطی بین متغیرهای توضیحی، آزمون همخطی با استفاده از عامل تورم واریانس (VIF) بررسی شد که با توجه به آنکه مقادیر این آماره برای متغیرهای توضیحی کمتر از 10 است؛ بنابراین، همخطی بین آنها وجود ندارد. نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ پژوهش بر اساس هر یک از دو شاخص خوانایی گزارشگری مالی، در نگارۀ (3) ارائه شده است.
نگارۀ 3 - نتایج برآورد الگوی پژوهش بر اساس دو شاخص خوانایی گزارشگری مالی
|
|
شاخص فوگ |
شاخص فلش |
|||
|
متغیر |
ضریب |
آماره z |
|
ضریب |
آماره z |
|
C |
** 308/0 |
026/3 |
|
** 412/0 |
217/3 |
|
FOG |
* 113/0- |
364/2- |
|
- |
- |
|
FLESCH |
- |
- |
|
* 098/0- |
203/2- |
|
SIZE |
** 148/0- |
833/2- |
|
** 137/0- |
768/2- |
|
LEV |
** 102/0 |
722/2 |
|
* 085/0 |
134/2 |
|
ROE |
* 047/0- |
051/2- |
|
039/0- |
548/1- |
|
GWTH |
001/0 |
829/0 |
|
007/0 |
883/0 |
|
BIG |
* 181/0- |
463/2- |
|
* 166/0- |
409/2- |
|
Industry |
کنترل شد |
|
کنترل شد |
||
|
Year |
کنترل شد |
|
کنترل شد |
||
|
آماره LR |
** 627/45 |
آماره LR |
** 053/42 |
||
|
ضریب تعیین مک‌فادن |
386/0 |
ضریب تعیین مک‌فادن |
372/0 |
||
|
آماره هاسمر- لمشو |
688/7 |
آماره هاسمر- لمشو |
430/8 |
||
|
احتمال آماره هاسمر- لمشو |
611/0 |
احتمال آماره هاسمر- لمشو |
521/0 |
||
|
* و** به‌ترتیب بیانگر معناداری آماری در سطح خطای 5 درصد و 1 درصد است. |
|||||
منبع: یافته‌های پژوهش
در الگوهای رگرسیون لجستیک فوق، ملاحظۀ مقادیر آماره LR که مشابه آماره F در الگوی رگرسیون خطی است، بیانگر معناداری کلی الگوهای رگرسیونی برازش‌شده در سطح خطای 5درصد است. همچنین، با توجه به اینکه احتمال آماره آزمون هاسمر- لمشو در هر دو الگو بزرگ‌تر از 05/0 محاسبه شده است؛ بنابراین، الگوهای برآوردشده از برازش مناسبی برخوردار است و متغیرهای توضیحی الگو، توانایی توضیح احتمال وقوع تقلب صورت‌های مالی را دارند. همچنین، همان‌طور که در نگارۀ 3 نیز ملاحظه می‌شود، ضرایب برآوردی و آماره Z مربوط به هر دو شاخص خوانایی گزارشگری مالی (FOG و FLESCH) در هر دو الگو منفی و در سطح خطای 5درصد معنادار است که حاکی از وجود رابطۀ منفی معنادار بین خوانایی گزارشگری مالی و احتمال وقوع تقلب در صورت‌های مالی شرکت‌هاست. بر این اساس، فرضیۀ پژوهش در سطح خطای 5درصد پذیرفته می‌شود.
تجزیه و تحلیل حساسیت
برای بررسی استحکام و قابلیت اتکای نتایج پژوهش، رابطه بین خوانایی گزارشگری مالی و احتمال تقلب حسابداری شرکت‌ها براساس شاخص طول متن به‌عنوان معیار جایگزین برای سنجش خوانایی، دوباره بررسی شد. شاخص طول متن، از طریق رابطۀ (4) محاسبه می‌شود:
|
رابطۀ (4) |
(تعداد کلمات متن)Ln=شاخص طول متن |
از آنجا که شاخص فوق، معیار معکوس خوانایی گزارش‌های مالی است؛ بنابراین، از قرینۀ مقادیر محاسبه‌شده شاخص مذکور به‌عنوان معیار مستقیمی از خوانایی گزارشگری مالی استفاده می‌شود. نتایج آزمون فوق در نگارۀ (4) بیانگر آن است که خوانایی گزارشگری مالی محاسبه‌شده بر اساس شاخص طول متن، رابطۀ منفی معناداری با احتمال وقوع تقلب در صورت‌های مالی شرکت‌ها دارد که این یافته با نتایج اصلی پژوهش منطبق است؛ بنابراین، می‌توان دریافت نتایج پژوهش نسبت به استفاده از معیار جایگزین خوانایی گزارشگری مالی حساس نبوده و از استحکام برخوردار است.
نگارۀ 4- نتایج آزمون فرضیۀ پژوهش بر اساس معیار جایگزین خوانایی
|
متغیرها |
ضرایب |
آماره z |
|||
|
C |
** 343/0 |
119/3 |
|||
|
LENGTH |
* 095/0- |
183/2- |
|||
|
SIZE |
* 122/0- |
309/2- |
|||
|
LEV |
* 091/0 |
214/2 |
|||
|
ROE |
** 076/0- |
733/2- |
|||
|
GWTH |
003/0 |
909/0 |
|||
|
BIG |
042/0- |
574/1- |
|||
|
Industry |
کنترل شد کنترل شد |
||||
|
Year |
|||||
|
آماره LR |
** 881/40 |
آماره هاسمر– لمشو |
953/8 |
||
|
ضریب تعیین مک‌فادن |
352/0 |
احتمال آماره هاسمر- لمشو |
486/0 |
||
|
*و** به‌ترتیب بیانگر معناداری آماری در سطح خطای 5% و 1% است. |
|||||
|
منبع: یافته‌های پژوهش |
|||||
نتیجه‌گیری
تقلب در حسابداری به یک عمل عمدی اشاره دارد که به ارائۀ نادرست صورت‌های مالی منجر می‌شود؛ بنابراین، در ادبیات حسابداری بسیار مورد توجه قرار گرفته است. بر این اساس، پژوهش‌های مختلف صورت‌گرفته به بررسی عوامل مؤثر بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانۀ شرکت‌ها پرداختند و نشان دادند یکی از این عوامل، سبک ارائه و خوانایی گزارش‌های مالی است که اطلاعات ارزشمندی ررا دربارۀ عملکرد مالی شرکت فراهم می‌کند؛ بنابراین، خوانایی گزارشگری مالی نقش بسزایی در افزایش قابلیت پیش‌بینی تحریف صورت‌های مالی دارد. پژوهش حاضر نیز با استفاده از معیارهای مختلف خوانایی، به بررسی رابطه بین خوانایی گزارش‌های مالی و احتمال وقوع گزارشگری متقلبانۀ شرکت‌ها می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان داد خوانایی گزارشگری مالی، احتمال وقوع گزارشگری متقلبانۀ شرکت‌ها را کاهش می‌دهد. به بیان دیگر، خوانایی صورت‌های مالی می‌تواند با کاهش عدم‌تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سرمایه‌گذاران و به تبع آن، افزایش شفافیت و فهم‌پذیربودن گزارش‌های مالی، به کاهش رفتار فرصت‌طلبانۀ مدیران و احتمال گزارشگری متقلبانه منجر شود. نتیجۀ به دست آمده در این پژوهش با یافته‌های پژوهش بلانکو و دئول [16] مبنی بر وجود رابطۀ منفی بین خوانایی گزارشگری مالی و احتمال وقوع گزارشگری متقلبانۀ شرکت‌ها مطابقت دارد. لو و همکاران [32] نیز در پژوهش خود به نتایج مشابهی با این پژوهش دست یافتند و بیان کردند احتمال گزارشگری متقلبانه در شرکت‌هایی با گزارش‌های مالی خواناتر، به مراتب کمتر از سایر شرکت‌هاست.
براساس یافته‌های پژوهش حاضر از آنجا که کاهش خوانایی صورت‌های مالی فرصت ارتکاب تقلب را در اختیار مدیران قرار می‌دهد؛ بنابراین، به سرمایه‌گذاران و تحلیلگران مالی پیشنهاد می‌شود تا در تجزیه و تحلیل اطلاعات صورت‌های مالی، رابطه میان خوانایی گزارشگری مالی و احتمال تقلب را در الگوهای تصمیم‌گیری خود مد نظر قرار دهند و توجه داشته باشند احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه در شرکت‌هایی بیشتر است که گزارش‌های مالی پیچیده و دشوارتری دارند. همچنین، به سازمان بورس و اوراق بهادار تهران نیز پیشنهاد می‌شود با ایجاد راهکارهایی برای افزایش خوانایی گزارشگری مالی شرکت‌ها ازجمله الزام شرکت‌ها به ارائۀ فایل WORD گزارش‌ها و استفاده از جمله‌های ساده‌تر در متن گزارش‌های مالی، در راستای محدودساختن رفتار فرصت‌طلبانۀ مدیران و کاهش احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه شرکت‌ها گام بردارند. علاوه بر این، به مؤسسات حسابرسی پیشنهاد می‌شود در ارزیابی‌های خود از سطح ریسک شرکت صاحبکار و برنامه‌ریزی عملیات و حجم آزمون‌های حسابرسی در کنار سایر عوامل، به خوانایی و فهم‌پذیربودن گزارش‌های مالی شرکت‌ها نیز توجه داشته باشند.
در فرایند انجام پژوهش علمی، مجموعه‌شرایطی وجود دارد که خارج از کنترل پژوهشگر است؛ ولی به‌طور بالقوه می‌تواند بر نتایج پژوهش تأثیر بگذارد. یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های پژوهش حاضر آن است که به‌دلیل دسترسی‌نداشتن به فایل‌های WORD گزارش‌های مالی شرکت‌ها، محاسبۀ شاخص‌های خوانایی گزارشگری مالی زمان‌بر و دشوار بود. برخی از مواردی که پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی بررسی شوند عبارت‌اند از:
1) بررسی تأثیر خوانایی گزارشگری مالی بر حق‌الزحمۀ حسابرسی شرکت‌ها
2) بررسی تأثیر قابلیت مقایسۀ صورت‌های مالی بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه
3) بررسی تأثیر خوانایی گزارشگری مالی بر احتمال گزارشگری مالی متقلبانه با استفاده از معیارهای جایگزین سنجش تقلب
بررسی تأثیر احتمال گزارشگری مالی متقلبانه بر خوانایی گزارشگری مالی
[1]Weat
[2]. Management obfuscation theory
[3]. درخور ذکر است به‌دلیل وجود محدودیت‌های خاص در محیط گزارشگری شرکت‌ها در ایران از قبیل عدم‌انتشار گزارش‌های مالی بیشتر شرکت‌ها به‌صورت فایل WORD، شمارش کلمات و جملات و شمارش واژه‌های سه‌هجایی و بیشتر به‌صورت دستی انجام شده است.
[4]. لازم به ذکر است به‌دلیل وجود محدودیت‌های خاص در محیط گزارشگری شرکت‌ها در ایران از قبیل عدم‌انتشار گزارش‌های مالی بیشتر شرکت‌ها به‌صورت فایل WORD، شمارش کلمات و جملات و شمارش واژه‌های سه‌هجایی و بیشتر به‌صورت دستی انجام شده است.
)
