نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجو دکتری حسابداری، گروه حسابداری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
2 استادیار گروه حسابداری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
3 استادیار گروه حسابداری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The readability of financial reporting as a factor influencing the credibility of financial statements and investment decisions of companies has been one of the topics of interest in financial literature in recent years. In this regard, the present study was carried out with the aim of developing a readability model of financial reporting based on the disclosure of social responsibility, professional ethics, and tone management (reporting tone). The statistical population of this research is made up of members of the Public Accountants’ Society of Tehran and Shiraz. Among them, 260 participants were selected as the statistical sample using the available sampling method. In order to present the model, among the 34 primary indicators of ‘disclosure of social responsibility, professional ethics and tone management’, 9 indicators for each of the variables were selected using the binomial distribution technique (SPSS software) based on the exploratory factor analysis technique (SPSS software). They were classified into three general classification categories, which were confirmed by using the confirmatory factor analysis technique (Lisrel software). Also, the results of the structural equation modeling technique (Smart PLS software) showed that social responsibility and professional ethics had a positive and significant effect and tone management had an inverse and significant effect on the readability of financial reporting. Providing a comprehensive model for measuring the readability of financial reporting can increase the understanding and knowledge of investors and researchers in the field of capital market.
کلیدواژه‌ها [English]
یکی از اهداف اصلی گزارشگری مالی، ارائۀ اطلاعات مفید برای تصمیم‌گیری به ذینفعان سازمان یا تحلیلگران بازار است. بدین منظور ارائه اطلاعات مالی مناسب دارای اهمیت زیادی است. در این راستا یکی از شاخص‌هایی که میتواند به ارائه مناسب صورتهای مالی کمک کند، خوانایی است که به افزایش درک استفاده‌کنندگان نسبت به ادعای مدیریت کمک می‌کند [28]. مطلوب‌نبودن سطح خوانایی گزارشگری مالی، نقطه ضعف بزرگی برای یک سازمان محسوب می‌شود. سرمایهگذاران ممکن است به علت پیچیدگی و مبهم‌بودن گزارشهای مالی، نتوانند به اطلاعات مفید برای تصمیم‌گیری دست پیدا کنند؛ از این رو یا در جستجوی اطلاعات مدنظر از منابع برون سازمانی برمی‌آیند یا در همین مرحله از سرمایهگذاری در سازمان انصراف می‌دهند [57]. همچنین، سرمایهگذاران بهصورتهای مالی خواناتر، بیشتر اعتماد و اطمینان می‌کنند و تصمیمات خود را راحت‌تر اخذ می‌کنند. صورتهای مالی ناخوانا احساس اعتماد و اطمینان را در تصمیم‌گیری سرمایهگذاران کاهش می‌دهد [8].
عوامل زیادی میتواند بر خوانایی گزارشگری مالی مؤثر باشند. یکی از این عوامل، میزان موفق‌بودن سازمان در رعایت و انجام مسئولیت‌های اجتماعی مربوطه است. مسئولیت‌پذیری اجتماعی[1] به‌عنوان ابزاری راهبردی برای افزایش ارزش و پایداری شرکت در بلندمدت، ازطریق ایجاد روابط مثبت و مستمر با جامعه، رعایت قوانین و مقررات و اعمال رویه‌های اخلاقی است [2]. در طول چند دهه گذشته مفهوم مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها چشمگیرتر شده است؛ به صورتی که شرکت‌ها علاوه بر مسئولیت متداول خود یعنی سوددهی، باید درخصوص مسائل زیست‌محیطی، عملکرد اجتماعی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی به مردم و ذینفعان به‌صورت همزمان پاسخگو باشند [56]. امروزه سهامداران[2] دیگر تنها ذینفعان شرکت نیستند؛ بلکه شهروندان، مشتریان، کارکنان و دولت و حتی نسل‌های آینده نیز ذینفعان شرکت محسوب می‌شوند. هم‌اکنون شرکت‌های زیادی در سراسر جهان، به این مسئولیت خود آگاه‌اند و در جهت ایفای آن تلاش می‌کنند. در همین راستا، گزارشگری مسئولیت اجتماعی، ابزاری برای ارزیابی مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها است و با استفاده از آن شرکت‌ها می‌توانند اقدامات خود را در جهت ارتقای کیفیت زندگی آحاد جامعه به اطلاع کلیه افراد جامعه و نهادهای ذی‌نفع برسانند [14]؛ از این‌رو در طول چند سال اخیر، شرکت‌های زیادی در سراسر جهان مباحث مربوط به سه جنبه گزارشگری را آغاز کرده‌‌اند که این گزارشها باید اطلاعاتی را دربارۀ وضعیت اقتصادی، اجتماعی و محیطی بنگاه اقتصادی ارائه کند [40].
یکی دیگر از عوامل اثرگذار بر خوانایی گزارشگری مالی، اخلاق حرفهای[3] است. در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های بزرگی در توسعه توانایی فنی حسابداران[4] مطرح شده است؛ اما همچنان در زمینه اصول اخلاق حرفهای، این حرفه با چالش‌های زیادی روبه‌رو بوده است. حرفه حسابداری به دلیل رخداد برخی فعالیت‌های غیراخلاقی، اعتبار و شهرت قبلی خود را از دست داده و در موقعیت تحقیرکننده‌ای قرار گرفته است. بدیهی است حرفه حسابداری برای بازپس‌گیری جایگاه مناسب خود و اعاده حیثیت مجدد باید اعتماد عمومی جامعه را جلب کند [6]. فقدان اخلاق حرفهای همراه با ویژگی‌های کیفی گزارشگری مالی، تصویر غیر واقعی از گزارشگری مالی را در پی دارد. وجود استانداردهای حسابداری و قوانین، به‌خودی‌خود، صحت گزارشگری مالی را تضمین نمی‌کند؛ از این‌رو ترکیبی از اخلاق حرفهای و ویژگی‌های کیفی گزارشگری مالی باید استفاده شود[9]، همچنین آینده حرفه حسابداری به رهبران و رهبری اخلاقی حسابداران حرفهای بستگی دارد.
سوی سازمان رابطه نزدیکی با میزان مطلوبیت خوانایی و قابلیت فهم گزارشهای مالی دارد [44]. نتیجه مطالعات کمیتة وابسته به کمیسیون بورس و اوراق بهادار امریکا که در سال 1969 میلادی منتشر شد، حاکی از آن است که همۀ ذینفعان قادر به فهم گزارشهای پیچیده نیستند و بهتر است سازمان‌ها از انتشار گزارشهای پیچیده، مبهم و طولانی خودداری کنند [21]. در همین راستا نظریه مدیریت مبهم[5] بیان می‌کند مدیران سازمان‌های دارای عملکرد ضعیف، به‌منظور گرفتن بازخورد زمانی طولانی‌تر از سوی بازار، تمایل دارند اطلاعات را به‌صورت مبهم، طولانی و پیچیده گزارش کنند [36، 39]. در نقطه مقابل، نظریه علامت‌دهی[6] عنوان می‌کند مدیران شرکت‌های موفق که دارای عملکرد مطلوب بوده‌اند، تمایلی به انتشار گزارشهای مبهم، طولانی و پیچیده ندارند و سعی دارند گزارشهای مالی را به‌صورت کاملاً خوانا و شفاف‌تر بیان کنند [49]. خوانایی، نشان‌دهنده میزان سهولت خواندن و فهمیدن متون است.
یک متن خوانا متنی است که خواننده بتواند آن را به‌راحتی بخواند و مفهوم آن را درک کند؛ بنابراین، گزارشهای مالی منتشره از سوی سازمان‌ها هنگامی از درجه مطلوبیت برخوردارند که به آسانی برای خوانندگان حرفهای و حتی غیر حرفهای درک‌پذیر باشند [10]. بدین منظور، کمیسیون بورس اوراق بهادار آمریکا، شرکت‌ها را به ارائه گزارشهای مالی خوانا، روان و فهم‌پذیر تشویق می‌کنند [53 ،55].
افشای مسئولیت اجتماعی
مسئولیت اجتماعی در دنیای تجارت، موضوعی جدید و پدیده‌‌‌‌ای نوظهور نیست. در قرن نوزدهم، تعداد زیادی از کارخانه‌داران در اروپا و آمریکا متوجه مسئولیت خود در قبال جامعه بودند و به مسکن، رفاه و کمک‌‌‌‌های بلاعوض به کارگران، توجه و در طرح خانه‌سازی، تندرستی و آموزش برای کارگران و خانواده‌‌‌‌‌‌هایشان سرمایهگذاری می‌کردند. در حال حاضر، شیوه جدید مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها برای دستیابی به تأثیر اجتماعی و محیطی مؤسسات و مدیریت آن با یک روش راهبردی، به‌صورت نظام‌مند و با برنامه و هدف درآمده است [15]. منظور از مسئولیت اجتماعی این است که به دلیل اینکه سازمان‌ها نهادهایی اجتماعی هستند و با جامعه تعامل دارند و بر جامعه تأثیر زیادی دارند، فعالیت آنها نباید تأثیر منفی بر جامعه داشته باشد و در صورت زیان‌رساندن بر جامعه، باید سعی در جبران داشته باشند [32]. مسئولیت اجتماعی هم‌راستایی میان اهداف، سیاست‌ها و فعالیت‌های سازمان با منافع سهامداران، مشتریان، کارکنان، سرمایهگذاران و عموم جامعه است [11]. درواقع مسئولیت اجتماعی مجموعه وظایف و تعهداتی است که سازمان باید در قبال جامعه پیرامون خود انجام دهد [38]. مسئولیت اجتماعی دارای 4 بعد است. بعد اول آن یعنی بعد اقتصادی، هدف اولیه و نهایی هر سازمان یعنی کسب سود را نشان می‌دهد. دومین بعد مسئولیت اجتماعی، بعد قانونی است که از آن به‌عنوان التزام اجتماعی نیز یاد می‌شود. براساس التزام اجتماعی مسئولیت اجتماعی، سازمان‌ها باید در چارچوب قوانین و مقررات عمومی رفتار کنند. سومین بعد مسئولیت اجتماعی، بعد اخلاقی است که از آن به‌عنوان پاسخگویی اجتماعی نیز یاد می‌شود. بر این اساس، سازمان‌ها باید فعالیت خود را در چارچوب ارزش‌ها، باورها و اعتقادات مردم جامعه انجام دهند. چهارمین بعد مسئولیت اجتماعی، بعد عمومی و ملی است که از آن به‌عنوان پاسخگویی اجتماعی نیز یاد می‌شود. بر این اساس، سازمان‌ها باید فعالیت‌های خود را با رعایت مصالح ملی و عمومی انجام دهند [32]. به‌طور کلی، 3 رویکرد درخصوص مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها وجود دارد که براساس رویکرد اول یا نظریه کلاسیک، هدف سازمان‌ها به حداکثر رساندن سود در چارچوب کاملاً اخلاقی و حقوقی است. براساس نظریه دوم یا دیدگاه مسئولیت‌پذیری نیز هدف مدیران سازمان‌ها حداکثرکردن سود است؛ با این تفاوت که باید بین حقوق ذینفعان سازمان و عامه مردم تعادل و هماهنگی ایجاد شود. براساس نظریه سوم یا دیدگاه عمومی، سود هدف نهایی سازمان نیست. طبق این دیدگاه، سازمان باید هم به دنبال کسب سطح مناسبی از سود باشد و هم سطح مطلوبی از اقدامات اجتماعی را انجام دهد [29].
اخلاق حرفهای
حسابداری نقشی کلیدی در پیشرفت اقتصادی و اجتماعی در جوامع مختلف ایفا می‌کند و یکی از انتظاراتی که جامعه و ذینفعان بنگاههای اقتصادی از حرفه حسابداری دارند، پایبندی کمال و تمام حسابداران، به اخلاق حرفهای است [20]. در این راستا، استانداردهای اخلاقی به‌عنوان ویژگی مهم حرفه حسابداری شناخته شدهاند [30] و ضوابط رفتاری و اخلاقی در حرفه حسابداری عمومی، آئین رفتار حرفهای نامیده می‌شود [4].
حرفه حسابداری به دلیل ماهیت شغلی آن، در معرض تقلب و فساد مالی است؛ مشابه رفتارهای غیراخلاقی شرکت‌های آمریکایی که به شکست و رسوایی‌های مالی در قرن 21 منجر شد؛ بنابراین، اخلاق حرفهای حسابداری میتواند مشابه سدّی محکم، یک عامل اصلی در پیشگیری از جرائم مالی احتمالی باشد [13] و اخلاق حرفهای شامل مؤلفه‌های «فایده‌گرایی، وظیفه‌گرایی، عدالت فراگیر، آزادی‌گرایی و خیرگرایی» است. در اصول راهبردی اخلاق، ملاک نهایی ارزیابی «فایده‌گرایی، وظیفه‌گرایی، عدالت فراگیر و آزادی‌گرایی» است؛ در حالی که بنا به نظریه خیرگرایی، خداوند ملاک نهایی اخلاق است [3]. براساس نظریه فایده‌گرایی، ملاک، مطلوبیت به‌دست‌آمده برای اکثریت جامعه است. براساس نظریه وظیفه‌گرایی، صرف انجام وظیفه بدون در نظر گرفتن نتیجه، معیار ارزیابی میزان اخلاقی‌بودن یک رفتار است. در عدالت فراگیر، عملی را که موجب افزایش همکاری بین اعضای جامعه شود میتواند درست، عادلانه و مناسب و به‌طور کلی اخلاق نامید. براساس نظریه آزادی‌گرایی، عمل اخلاقی عملی است که به آزادی فردی ضربه نزند [17] و بالاخره تقرب به خدا در نظریه خیرگرایی هدف نهایی اخلاق است [27].
مدیریت لحن (لحن گزارشگری)
زبان و کلمات ابزارهای ارتباط و انتقال افکار و احساسات هستند [35]، لحن کلامی یک ابزار است که مردم از آن (گاهی ناخواسته) برای ایجاد برداشت‌‌‌های متمایز اجتماعی استفاده می‌کنند [47] و به‌عنوان معنای ارتباطی در حوزه حسابداری، ظرفیت تأثیرگذاری بر تصمیمهای مدیران دارد [59] یا به عبارتی دیگر لحن، میزان مثبت یا منفی بودن گزارشهای توضیحی مدیران است. مدیران در گزارشهای مربوط به پیش‌بینی عملکرد نسبت بهصورتهای مالی، امکان به‌کارگیری لحن‌های مختلف متناسب با اهداف مدیریتی را دارند [34]. لحن استفاده‌شده در اطلاعات کیفی گزارش، زمینه‌ای مناسب برای افشای اطلاعات فراهم می‌کند. همچنین، فرصتی برای مدیران فراهم می‌آورد تا انتظارات خود از عملکرد آتیِ شرکت را نمایان سازد یا به عبارتی دیگر، گزارش پیش‌بینی سود حاوی کلمات مثبت و منفی است. درواقع، زبان نیز یک سیستم قراردادی منظم از آواها یا نشانه‌‌‌‌های کلامی یا نوشتاری است که انسان‌های متعلق به یک گروه اجتماعی یا فرهنگی خاص، برای نمایش و فهم ارتباطات و اندیشه‌ها به کار می‌برند [25]. با توجه به اینکه لحن، یک متغیر کیفی است، باید ابتدا اقدام به کمی‌کردن آنها کرد، سپس به مطالعه تأثیر آن بر عوامل مدنظر پرداخت. مدیریت لحن (نوشتار) میتواند زمینه انگیزۀ فرصت‌طلبانه به‌منظور دستکاری اطلاعات بنیادی شرکت را فراهم کند و همچنین با آزمون تأثیرات لحن، ساخت زبان و میزان تأثیرات ارائه‌شده در یادداشتهای توضیحی به این نتیجه رسیدند که چنانچه یادداشتهای توضیحی به‌صورت عینی نوشته شوند، اما صراحت لازم را نداشته باشند، تأثیر مطلوبی بر تصمیم سرمایهگذاران نخواهد داشت. در مطالعات صورت‌گرفته در ارتباط با تأثیر لحن (مثبت/ منفی) زبان در یادداشتهای توضیحی حسابداری بر رفتارهای قضاوتی سرمایهگذاران و سایر استفاده‌کنندگان، همه مطالعات نتایج همسو و مشابهی داشتند [18] و لحن میتواند بر تصمیم‌گیری کاربران گزارشهای مالی سالانه تأثیر داشته باشد [50]. در همین راستا، واقع‌گرایی و اطمینان به‌عنوان دو مؤلفه مهم لحن، بر خوانایی تأثیر می‌گذارند [62].
پیشینۀ تحقیق
فرامرز و همکاران در مطالعه خود مدلی برای سنجش خوانایی بر مبنای نظر خبرگان به روش آنتروپی شانون ارائه کردند. در این پژوهش با مدنظر قرار دادن شاخصهای متفاوت، با استفاده از روش تصمیم‌گیری چندمعیاره، شاخصی جامع برای خوانایی گزارشگری مالی ارائه شده و به‌منظور سنجش روابط متغیر پنهان که در این پژوهش خوانایی گزارشگری مالی است، با گویه‌های سنجش آن، از تحلیل عاملی تأییدی در نرم‌افزار اسمارت پی آل اس استفاده شد [26]. نتایج مطالعه سلیمانی نشان دادند زمانی که عملکرد مالی شرکت کاهش می‌یابد، احتمال مشاهده لحن مثبت غیرعادی در نامه مدیرعامل افزایش می‌یابد. همچنین، لحن غیرعادی در نامه مدیرعامل رابطۀ مثبتی با اقلام تعهدی غیرعادی دارد [22]. یافته‌های پژوهش محمدعلی نیاعمران نشان دادند بین کیفیت گزارشگری مالی و مسئولیت اجتماعی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران رابطه معناداری وجود دارد [31] و همچنین، نتایج مطالعه داداشی و ایمانی حاکی از آن است که خوانایی گزارشگری مالی، اثر میانجی کامل بر رابطه بین مدیریت سود و هزینه سرمایه دارد [16]. یافته‌های پژوهش حسن و همکاران نشان دادند شرکت‌هایی با خوانایی گزارشگری مالی بالاتر به دلیل نبود ابهام در صورتهای مالی گزارشگری مالی سالیانه، سودآورترند [49] و نتیجه مطالعه عربصالحی، نشان داد شرکت‌هایی که دارای گزارشهای سالانه خواناترند، سودآوری بیشتر، ریسک بیشتر و هزینه نمایندگی کمتری دارند [24]. نتایج مطالعات چنگ و چیانگ حاکی از ارتباط مثبت و معنادار بین افشای مسئولیت اجتماعی و خوانایی گزارشگری مالی است و همچنین، نوری‌زاده و تقی‌زاده هم در مطالعات خود به این نتیجه دست یافته‌اند [42 ، 43 ، 60 ، 63]. یافته‌های مطالعات صالحی حاکی از رابطه مثبت و معنادار بین اخلاق حرفهای و خـوانایی گزارشـگری مالی است [61] و ارتباط معکوس و معناداری بین مدیریت لحن و خوانایی گزارشگری مالی در مطالعات هانگ و کارلسون و همچنین مطالعات رهنمای رودپشتی و داداشی مشاهده شده است [16 ، 18 ، 41 ، 50 ].
روش‌شناسی تحقیق
این پژوهش از نوع داده‌ها یک پژوهش آمیخته (ترکیبی) اکتشافی متوالی است که در آن ابتدا روش کیفی و سپس کمی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش را اعضای جامعه حسابداران رسمی تهران و شیراز شامل حسابداران رسمی، حسابرسان شاغل انفرادی، حسابرس، حسابرس ارشد، سرپرست، سرپرست ارشد، مدیر و شریک مؤسسات حسابرسی، عضو جامعه حسابداران رسمی تشکیل می‌دهند.
با توجه به دردسترس نبودن آمار رسمی جامعه این پژوهش، تعداد جامعه آماری، نامحدود فرض می‌شود [33]. براساس فرمول انتخاب حجم نمونه در جامعه نامحدود حداقل حجم نمونه برابر با 196 نفر تعیین شد:
|
|
|
n = حجم نمونه N= حجم یا اندازه تقریبی و تخمینی جامعه مادر ℓ= دقت برآورد یا میزان خطای حدی است (در این پژوهش 07/0 در نظر گرفته شده است).P,q = نسبت افرادی که در رد/تأیید فرضیه‌ها نظر می‌دهندZ a/2 = عددبحرانی توزیع سطح 95درصد اطمینان (05/0 (a
اعضای نمونه آماری به شیوه نمونه‌گیری دردسترس، تعیین و در پژوهش شرکت داده شدند. با توجه به احتمال استفاده‌ناپذیر بودن برخی پرسشنامه‌ها، 290 پرسشنامه توزیع شد که از بین آنها، 260 پرسشنامه استفاده شد. دلیل انتخاب جامعه آماری مذکور این است که اطلاعات نسبتاً جامعی درخصوص وضعیت گزارشگری مالی شرکت‌ها و روند عملکرد اقتصادی آنها در اختیار دارند و همچنین، تنها منبع اطلاعاتی است که با استفاده از آن می‌توان به منابع اطلاعات مالی شرکت‌ها دسترسی داشت و الگوی پژوهش حاضر را آزمون و مطالعه کرد.
از این رو با توجه به اهداف تحقیق، روش و تحلیل داده‌ها به شرح زیر است:
درخور ذکر است در مطالعه حاضر، ابتدا یک پرسشنامه باز برای استخراج شاخصها استفاده شد و پس از آن، براساس شاخصهای استخراج‌شده از پرسشنامه باز، از پرسشنامه محقق‌ساخته بسته مبتنی بر طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده شود. این پرسشنامه دارای دو بخش سؤال‌های جمعیت‌شناختی و سؤال‌های تخصصی است. با توجه به اینکه هدف اصلی مطالعه حاضر، ارائه مدل است، روایی مدل با تکنیک روایی سازه-همگرا و پایایی مدل با تکنیک پایایی مرکب بررسی شدند.
یافته‌های پژوهش
انتخاب مهم‌ترین شاخصهای افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن
برای انتخاب شاخصهای مدیریت لحن، اخلاق حرفهای، افشای مسئولیت اجتماعی و خوانایی گزارشگری مالی براساس نظرات اعضای نمونه آماری 260 نفر، از پرسشنامه باز استفاده شد. بر این اساس، 34 شاخص اولیه به شرح زیر شناسایی شدند:
شاخصهای افشای مسئولیت اجتماعی: 1- مالی و سرمایه گذاری؛ 2- بازرگانی، رشد و تغییرات بازار؛ 3- رشد اقتصادی، بهره‌وری و مالیات تکلیفی و عملکرد؛ 4- آموزش مشارکت و توسعه جامعه، حقوق و رویه‌های اشتغال؛ 5- آموزش حذف فساد، رشوه و پولشویی؛ 6- آموزش فعالیت‌های اجتماعی، آموزش و پرورش، هنر و پزشکی؛ 7- آموزش توسعه خدمات شهری و کاهش مصرف انرژی؛ 8- مشاوره شناسایی و کاهش آلاینده‌های صوتی، بصری، تنفسی و بازآفرینی؛ 9- تدوین منشور زیست‌محیطی، اثرات و ارتقای محصولات و خدمات؛ 10- اهداف و الزامات برنامه‌ریزی شرکت، تولید و مصرف و 11- زنجیره تأمین، مشتریان و مصرف‌کنندگان.
شاخصهای اخلاق حرفهای: 1- استقـلال، عینیت‌گـرایی و بی‌طرفی؛ 2- ارائه اطـلاعات صحیـح و واقـع‌بینـانه؛ 3- درستکاری؛ 4- عدم دریافت و اعطای هدایا؛ 5- عدم تضاد منافع و اطلاعات گمراه‌کننده و نادرست؛ 6- داشتن صبر و شکیبایی؛ 7-مهارت، صلاحیت و گزارشگری حرفهای؛ 8- ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال جامعه و صاحبکار؛ 9-اعتمادآفرینی و ارائه اطلاعات بر مبنای ضوابط، استانداردها و پاسخگویی؛ 10-رازداری و ارتباطات شفاف؛ 11-رقـابت‌طلبـی و برتری‌جویی؛ 12- تهدیدهای اخلاقی، اخطار، تنبیه و انحراف و 13- داشتن عدالت، انصاف و وفاداری.
شاخصهای مدیریت لحن: 1- مدیریت سود تعهدی، واقعی و گزارشگـری متقلبـانه (مدیریت سود اقلام تعهدی مشابه مدیرت نوشتار (لحن غیرعادی و غیر همسان) میتواند ابزار انگیزه‌ای فرصت‌طلبانه برای بهبود فهم گزارشهای مالی و درنتیجه، عدم تقارن اطلاعاتی، گمـراه‌کردن سرمایهگذاران، شکل‌دهی و متأثرکردن ادراک استفاده‌کنندگان برای مخابره پیام‌هایی دربارۀ عملکرد مالی متناسب با ایده مدنظر است؛ 2- فرار مالیـاتی و اهـرم مالی (اهرم مالی بیان‌کنندۀ ساختار مالی شرکت و توجیه‌کنندۀ پیش‌بینی سود سهام در مقابل سود قبل از بهره و مالیات است (دستکاری و اشتباهات در پیش‌بینی سود هر سهم میتواند موجب فرار مالیاتی شود)؛ 3- مدیریت اظهارنظر غیرمقبول حسابرسی و نسبت‌های جاری و مالی؛ 4- تغییر و جهت‌دار کردن نگرش عملکرد مالی با پیچیدگی و طول متن؛ 5- انگیزه دستکاری و گمراه‌کردن ادراک سرمایهگذاران و استفاده‌کنندگان؛ 6-اقدامات خصمانه و تبلیغ پتانسیل رفتار خودخواهانه؛ 7- فصاحت در توصیف و مدیریت نوشتار لحن غیر عادی؛ 8- محدودیت استانداردها و رویه‌های حسابداری؛ 9- تطابق لحن نوشتار کیفی و کمی و کاهش عدم تقارن اطلاعاتی (تطابق لحن نوشتار کیفی و کمی به کاهش تقارن اطلاعاتی کمک می‌کند و همچنین، افزایش اهمیت توصیف‌های حسابداری به کاهش عدم تقارن اطلاعاتی بر اثر محدودیت‌های حسابداری کنونی کمک می‌کند و 10- جهت‌دار کردن کیفیت سرمایه فکری و کارآفرینی.
شاخصهای خوانایی گزارشگری مالی: 1-پایداری سود: ویژگی‌های زبان شناسی و تحلیل متنیِ حسابداری، ارتباط مستقیم با متغیرهای زیادی ازجمله پایداری سود دارد؛ به این صورت که زبان‌شناسی در افشا و عملکرد مالی شرکت (ازجمله پایداری سود) نقش دارد و بیان می‌کند خواندن افشاهای مالی شرکت‌هایی با پایداری سود کمتر، دشوارتر است یا به عبارت دیگر، قابلیت خواندن گزارشهای مالی آنها کمتر است؛ 2-صحت پیش‌بینی‌های مدیریت؛ 3- کاهش ریسک سقوط قیمت سهام: گزارشهای مالی هیئت‌مدیره به سهامداران به‌عنوان اسناد توصیفی با اهمیت که مدیران ازطریق آنها باورها و ارزش‌های خود را به سهامداران منتقل می‌کنند و درواقع توصیف‌های حسابداری برای درک اطلاعات کمی با اهمیت هستند و به انتقال بار مثبت به بازار سهام و باورپذیر بودن ارقام واقعی و کاهش ریسک سقوط قیمت سهام منجر می‌شود، 4- اطلاعات مربوط برای تصمیم‌گیری و 5- ارزیابی و قابلیت مقایسه واحدهای اقتصادی.
به‌منظور انتخاب مهم‌ترین شاخصهای افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن از تکنیک توزیع 2 جمله‌ای استفاده شد. بر این اساس، از بین 34 شاخص شناسایی‌شده، 27 شاخص شناسایی شد.
از بین 11 شاخص مربوط به مسئولیت اجتماعی، 9 شاخص، انتخاب و 2شاخص حذف شدند(نگاره1):
نگاره 1. شاخصهای پذیرفته‌شده و حذف‌شدۀ افشای مسئولیت اجتماعی
|
شاخص |
طبقه |
فراوانی |
نسبت مشاهده‌شده |
نسبت آزمون |
سطح معناداری |
نتیجه |
|
مالی و سرمایهگذاری |
3< |
242 |
93/0 |
50/0 |
000/0 |
این شاخصها از دید خبرگان دارای اهمیت زیادی بودند |
|
3=> |
18 |
07/0 |
||||
|
بازرگانی، رشد و تغییرات بازاز |
3< |
239 |
92/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
21 |
08/0 |
||||
|
رشد اقتصادی، بهره‌وری و مالیات تکلیفی و عملکرد |
3< |
237 |
91/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
23 |
09/0 |
||||
|
آمـوزش مشارکت و توسـعه جـامعه، حقـوق و رویه‌های اشتغال |
3< |
238 |
92/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
22 |
08/0 |
||||
|
آموزش حذف فساد، رشوه و پولشویی |
3< |
246 |
95/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
14 |
05/0 |
||||
|
آموزش فعالیت‌های اجتماعی، آموزش و پرورش، هنروپزشکی |
3< |
239 |
92/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
21 |
08/0 |
||||
|
آموزش توسعه خدمات شهری و کاهش مصرف انرژی |
3< |
196 |
75/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
64 |
25/0 |
||||
|
مشاوره شناسایی و کاهش آلاینده‌های صوتی، بصری، تنفسی و بازآفرینی |
3< |
207 |
80/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
53 |
20/0 |
||||
|
تدوین منشور زیست‌محیطی، اثرات و ارتقای محصولات و خدمات |
3< |
208 |
80/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
52 |
20/0 |
||||
|
اهداف و الزامات برنامه‌ریز شرکت، تولید و مصرف |
3< |
7 |
03/0 |
50/0 |
000/0 |
شاخصهای حذف شده |
|
3=> |
253 |
97/0 |
||||
|
زنجیره تأمین، مشتریان و مصرف‌کنندگان |
3< |
6 |
02/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
254 |
98/0 |
همان‌گونه که نتایج نگاره 2 نشان می‌دهند از بین 13 شاخص مربوط به اخلاق حرفهای، 9 شاخص
انتخاب و 4 شاخص حذف شدند.
نگاره 2. شاخصهای پذیرفته‌شده و حذف‌شدۀ اخلاق حرفهای
|
شاخص |
طبقه |
فراوانی |
نسبت مشاهده‌شده |
نسبت آزمون |
سطح معناداری |
نتیجه |
|
استقلال، عینیت‌گرایی و بی‌طرفی |
3< |
233 |
90/0 |
50/0 |
000/0 |
این شاخصها از دید اعضای نمونه آماری، دارای اهمیت زیادی بودند و در ادامه پژوهش مورد استفاد قرار گرفتند |
|
3=> |
27 |
10/0 |
||||
|
ارائه اطلاعات صحیح و واقع‌بینانه |
3< |
196 |
75/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
64 |
25/0 |
||||
|
درستکاری |
3< |
187 |
72/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
73 |
28/0 |
||||
|
عدم دریافت و اعطای هدایا |
3< |
246 |
95/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
14 |
05/0 |
||||
|
عدم تضاد منافع و اطلاعات گمراه‌کننده و نادرست |
3< |
252 |
97/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
8 |
03/0 |
||||
|
داشتن صبر و شکیبایی |
3< |
251 |
97/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
9 |
03/0 |
||||
|
مهارت، صلاحیت و گزارشگری حرفهای |
3< |
243 |
93/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
17 |
07/0 |
||||
|
ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال جامعه و صاحبکار |
3< |
246 |
95/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
14 |
05/0 |
||||
|
اعتمادآفرینی و ارائه اطلاعات بر مبنای ضوابط، استنباط‌ها و پاسخگویی |
3< |
218 |
84/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
42 |
16/0 |
||||
|
رازداری و ارتباطات شفاف |
3< |
10 |
04/0 |
50/0 |
000/0 |
شاخصهای حذف شده |
|
3=> |
250 |
96/0 |
||||
|
رقابت‌طلبی و برتری‌جویی |
3< |
64 |
25/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
196 |
75/0 |
||||
|
تهدیدهای اخلاقی، اخطار، تنبیه و انحراف |
3< |
15 |
06/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
245 |
94/0 |
||||
|
داشتن عدالت، انصاف و وفاداری |
3< |
22 |
08/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
238 |
92/0 |
همان‌گونه که نتایج نگاره 3 نشان می‌دهند از بین 10 شاخص مربوط به مدیریت لحن، 9 شاخص
انتخاب و 1 شاخص حذف شدند.
نگاره 3. شاخصهای پذیرفته‌شده و حذف‌شدۀ مدیریت لحن
|
شاخص |
طبقه |
فراوانی |
نسبت مشاهده‌شده |
نسبت آزمون |
سطح معناداری |
نتیجه |
|
مدیریت سود تعهدی، واقعی و گزارشگری متقلبانه |
3< |
196 |
75/0 |
50/0 |
000/0 |
این شاخصها از دید اعضای نمونه آماری دارای اهمیت زیادی بودند و در ادامه پژوهش مورد استفاد قرار گرفتند |
|
3=> |
64 |
25/0 |
||||
|
فرار مالیاتی و اهرم مالی |
3< |
204 |
78/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
56 |
22/0 |
||||
|
مدیریت اظهارنظر غیرمقبول حسابرسی و نسبت‌های جاری و مالی |
3< |
186 |
72/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
74 |
28/0 |
||||
|
تغییر و جهت‌دار کردن نگرش عملکرد مالی با پیچیدگی و طول متن |
3< |
252 |
97/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
8 |
03/0 |
||||
|
انگیزه دستکاری و گمراه‌کردن ادراک سرمایهگذاران و استفاده‌کنندگان |
3< |
242 |
93/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
18 |
07/0 |
||||
|
اقدامات خصمانه و تبلیغ رفتار خودخواهانه |
3< |
237 |
91/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
23 |
09/0 |
||||
|
فصاحت در توصیف و مدیریت نوشتار لحن غیر عادی |
3< |
246 |
95/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
14 |
05/0 |
||||
|
محدودیت استانداردها و رویه‌های حسابداری |
3< |
238 |
92/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
22 |
08/0 |
||||
|
تطابق لحن نوشتار کیفی و کمی و کاهش عدم تقارن اطلاعاتی |
3< |
239 |
92/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
21 |
08/0 |
||||
|
جهت‌دار کردن کیفیت سرمایه فکری و کارآفرینی |
3< |
60 |
23/0 |
50/0 |
000/0 |
حذف شده |
|
3=> |
200 |
77/0 |
همان‌گونه که نتایج نگاره 4 نشان می‌دهند از بین 5 شاخص مربوط به خوانایی گزارشگری مالی، هر 5
شاخص انتخاب شدند.
نگاره 4. شاخصهای پذیرفته‌شده و حذف‌شدۀ خوانایی گزارشگری مالی
|
شاخص |
طبقه |
فراوانی |
نسبت مشاهده‌شده |
نسبت آزمون |
سطح معناداری |
نتیجه |
|
پایداری سود |
3< |
238 |
92/0 |
50/0 |
000/0 |
این شاخصها دارای اهمیت زیادی بودند و در ادامه پژوهش مورد استفاد قرار گرفتند |
|
3=> |
22 |
08/0 |
||||
|
صحت پیش‌بینی‌های مدیریت |
3< |
239 |
92/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
21 |
08/0 |
||||
|
کاهش ریسک سقوط قیمت سهام |
3< |
242 |
93/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
18 |
07/0 |
||||
|
اطلاعات مربوط برای تصمیم‌گیری |
3< |
238 |
92/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
22 |
08/0 |
||||
|
ارزیابی و قابلیت مقایسه واحدهای اقتصادی |
3< |
246 |
95/0 |
50/0 |
000/0 |
|
|
3=> |
14 |
05/0 |
تحلیل عاملی اکتشافی داده‌ها
در این بخش از پژوهش، به تحلیل عاملی اکتشافی داده‌های شاخصهای افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای، مدیریت لحن و خوانایی گزارشگری مالی پرداخته شده است. نگاره 5 نتیجه تحلیل عاملی اکتشافی را نشان می‌دهد:
نگاره 5. تحلیل عاملی اکتشافی شاخصهای افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای، مدیریت لحن و خوانایی گزارشگری مالی
|
سازه |
دسته‌ها |
شاخصها |
بار عاملی |
KMO |
کای دو |
سطح‌معناداری |
|
افشای مسئولیت اجتماعی |
بعد اقتصادی و مالی |
مالی و سرمایهگذاری، ارائه اطلاعات صحیح و واقع‌بینانه و رشد اقتصادی، بهره‌وری و مالیات تکلیفی و عملکرد |
بین 622/0 تا 683/0 |
834/0 |
11/178 |
000/0 |
|
بعد اجتماعی |
آموزش مشارکت و توسعه جامعه، حقوق و رویه‌های اشتغال، آموزش حذف فساد، رشوه و پولشویی، و آموزش فعالیت‌های اجتماعی، آموزش و پرورش، هنر و پزشکی |
بین 511/0 تا 644/0 |
||||
|
بعد محیطی |
آموزش توسعه خدمات شهری و کاهش مصرف انرژی، مشاوره شناسایی و کاهش آلاینده‌های صوتی، بصری، تنفسی و بازآفرینی، و تدوین منشور زیست‌محیطی، اثرات و ارتقای محصولات و خدمات |
بین 521/0 تا 575/0 |
||||
|
اخلاق حرفهای |
اخلاق تحلیلی و فرا اخلاق |
استقلال، عینیت‌گرایی و بی‌طرفی، ارائه اطلاعات صحیح و واقع‌بینانه، درستکاری |
بین 597/0 تا 713/0 |
840/0 |
11/1349 |
000/0 |
|
اخلاق هنجاری (دستوری) |
عدم دریافت و اعطای هدایا، عدم تضاد منافع و اطلاعات گمراه‌کننده و نادرست، داشتن صبر و شکیبایی |
بین 587/0 تا 619/0 |
||||
|
اخلاق کاربردی (حرفهای) |
مهارت، صلاحیت و گزارشگری حرفهای، ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال جامعه و صاحبکار، اعتمادآفرینی و ارائه اطلاعات بر مبنای ضوابط، استنباط‌ها و پاسخگویی |
بین 544/0 تا 590/0 |
||||
|
مدیریت لحن |
گزارشگری مالی و مدیریت سود(انگیزه فرصت‌طلبانه) |
مدیریت سود تعهدی، واقعی و گزارشگری متقلبانه، فرار مالیاتی و اهرم مالی، مدیریت اظهارنظر غیرمقبول حسابرسی و نسبت‌های جاری و مالی |
بین 567/0 تا 812/0 |
853/0 |
34/1363 |
000/0 |
|
مدیریت نوشتار و ادراک (انگیـزه فرصت طلبانه) |
تغییر و جهت‌دار کردن نگرش عملکرد مالی با پیچیدگی و طول متن، انگیزه دستکاری و گمراه‌کردن ادراک سرمایهگذاران و استفاده‌کنندگان، اقدامات خصمانه و تبلیغ پتانسیل رفتار خودخواهانه |
بین 536/0 تا 725/0 |
||||
|
کتمان اطلاعات بنیادی |
فصاحت در توصیف و مدیریت نوشتار لحن غیر عادی، محدودیت استانداردها و رویه‌های حسابداری، تطابق لحن نوشتار کیفی و کمی و کاهش عدم تقارت اطلاعاتی |
بین 577/0 تا 629/0 |
||||
|
خوانایی گزارشگری مالی |
پایداری سود، صحت پیش‌بینی‌های مدیریت، کاهش ریسک سقوط قیمت سهام، اطلاعات مربوط برای تصمیم‌گیری، ارزیابی و قابلیت مقایسه واحدهای اقتصادی |
بین 565/0 تا 876/0 |
815/0 |
84/425 |
000/0 |
|
براساس تکنیک نتایج تحلیل عاملی اکتشافی شاخصهای افشای مسئولیت اجتماعی در سه دسته کلی به نام‌های اقتصادی و مالی (3 شاخص)، اجتماعی (3 شاخص) و محیطی (3 شاخص) قرار گرفتند. شاخصهای اخلاق حرفهای در سه دسته کلی به نام‌های «اخلاق تحلیلی و فرااخلاق (3 شاخص)، اخلاق هنجاری (3 شاخص) و اخلاق کاربردی (3 شاخص)» جای گرفتند. شاخصهای مدیریت لحن نیز در در سه دسته کلی به نام‌های گزارشگری مالی و مدیریت سود (3 شاخص)، مدیریت نوشتار و ادراک (3 شاخص) و کتمان اطلاعات بنیادی (3 شاخص) قرار گرفتند. همچنین، شاخصهای خوانایی گزارشگری مالی در یک دسته کلی قرار گرفتند.
تحلیل عاملی تأییدی
در این بخش از تحلیل عاملی تأییدی به‌منظور بررسی برازش مدل‌ها استفاده شده است. در نگاره 6 بارهای عاملی، میانگین واریانس استخراج‌شده، پایایی مرکب و نتیجه و روایی سازه – همگرا برای هر سه مدل ارائه شدهاند:
نگاره 6. بارهای عاملی، میانگین واریانس استخراج‌شده، پایایی مرکب و نتیجه و روایی سازه – همگرا
|
مدل |
سازه/معیار |
بار عاملی زیرمعیارها/معیارها |
میانگین واریانس استخراج‌شده |
پایایی مرکب |
روایی سازه همگرا |
|
مدل اخلاق حرفهای |
اخلاق حرفهای |
همه بالای 5/0 |
670/0 |
857/0 |
ü |
|
اخلاق تحلیلی و فرااخلاق |
همه بالای 5/0 |
502/0 |
745/0 |
ü |
|
|
اخلاق هنجاری (دستوری) |
همه بالای 5/0 |
770/ |
909/0 |
ü |
|
|
اخلاق کاربردی (حرفهای) |
همه بالای 5/0 |
636/0 |
839/0 |
ü |
|
|
مدل افشای مسئولیت اجتماعی |
افشای مسئولیت اجتماعی |
همه بالای 5/0 |
646/0 |
840/0 |
ü |
|
بعد مالی و اقتصادی |
همه بالای 5/0 |
765/0 |
907/0 |
ü |
|
|
بعد اجتماعی |
همه بالای 5/0 |
688/0 |
868/0 |
ü |
|
|
بعد محیطی |
همه بالای 5/0 |
729/0 |
888/0 |
ü |
|
|
مدل مدیریت لحن |
مدیریت لحن |
همه بالای 5/0 |
607/0 |
818/0 |
ü |
|
گزارشگری مالی و مدیریت سود |
همه بالای 5/0 |
637/0 |
836/0 |
ü |
|
|
مدیریت نوشتار و ادراک |
همه بالای 5/0 |
735/0 |
892/0 |
ü |
|
|
کتمان اطلاعات بنیادی |
همه بالای 5/0 |
616/0 |
826/0 |
ü |
|
|
خوانایی گزارشگری مالی |
همه بالای 5/0 |
657/0 |
904/0 |
ü |
|
نتایج تکنیک تحلیل عاملی تأییدی برای هر چهار مدل نشان دادند همۀ بارهای عاملی بالاتر از 5/0 هستند. با اطمینان 95 درصد می‌توان گفت بارهای عاملی، معنادارند. مقدار پایایی مرکب و میانگین واریانس استخراج‌شده به‌ترتیب بزرگتر از 7/0 و 5/0 قرار دارد و سرانجام، روایی سازه همگرا برای سازه و معیارهای اصلی هر چهار مدل تأیید شده است.
در ادامه، به بررسی برازش مدل‌ها پرداخته شده است. بر این اساس، مقادیر تمامی شاخصها، همخوانی الگوی مفهومی با داده‌های گردآوری‌شده، تأیید می‌شود. با توجه به شاخصهای برازندگی مدل می‌توان گفت مدل برازش‌شده به‌طور کامل مناسب است؛ زیرا فرض صفر و فرض مقابل برازندگی مدل به این صورت تعریف می‌شود:
فرض صفر: مدل مناسبی برازش شده است. فرض یک: مدل مناسبی برازش نشده است.
مقدار احتمال آماره کای‌دو بزرگتر از 05/0 است که این مقدار به‌منزلۀ ردنشدن فرض صفر است. به عبارت دیگر، مدل در سطح 95 درصد اطمینان مناسب است.
نگاره 7. شاخصهای برازش تحلیل عاملی اخلاق حرفهای، افشای مسئولیت اجتماعی، مدیریت لحن و خوانایی گزارشگری مالی
|
شاخصهای برازش |
معادل فارسی |
مقادیر مدل اخلاق حرفهای |
مقادیر مدل افشای مسئولیت اجتماعی |
مقادیر مدل مدیریت لحن |
مقادیر مدل خوانایی گزارشگری مالی |
مقادیر پذیرفتنی |
|
χ 2/df |
نسبت کای دو به درجه آزادی |
81/2 |
58/2 |
93/2 |
59/2 |
<3 |
|
RMR |
ریشه میانگین مجذور برآورد خطای تقریب |
030/0 |
021/0 |
026/0 |
027/0 |
05/0> |
|
RMSEA |
ریشۀ میانگین مجذور باقی‌مانده‌ها |
058/0 |
071/0 |
075/0 |
068/0 |
< 08/0 |
|
P- value |
سطح معناداری |
0623/0 |
0524/0 |
0613/0 |
0572/0 |
> 05/0 |
|
GFI |
شاخص نیکویی برازش |
93/0 |
93/0 |
94/0 |
92/0 |
>9/0 |
|
NFI |
شاخص برازش استاندارد |
96/0 |
96/0 |
97/0 |
96/0 |
>9/0 |
|
NNFI |
شاخص برازش غیر نرم |
95/0 |
92/0 |
96/0 |
92/0 |
>9/0 |
|
CFI |
شاخص برازش مقایسه‌ای |
97/0 |
96/0 |
98/0 |
96/0 |
>9/0 |
|
IFI |
شاخص برازش فزاینده |
97/0 |
96/0 |
98/0 |
96/0 |
>9/0 |
بررسی روابط علی بین متغیرهای پژوهش
در این پژوهش با استفاده از تکنیک مدلسازی معادلات ساختاری به بررسی روابط علی بین متغیرهای پژوهش پرداخته شده است.
در پژوهش حاضر، با استفاده از تکنیک مدلسازی معادلات ساختاری با رویکرد حداقل مربعات جزئی، فرضیات پژوهش آزمون می‌شوند. قبل از آزمون فرضیات تحقیق، باید برازش مدل اندازه‌گیری، مدل ساختاری و مدل کلی بررسی شوند. نگاره 8 شاخصهای مدل اندازه‌گیری، مدل ساختاری و مدل کلی را نشان می‌دهد:
نگاره 8. شاخصهای برازش مدل
|
سازه |
گویه |
بار عاملی |
آماره t |
آماره p |
CR |
AVE |
آلفای کرونباخ |
همبستگی بین سازه‌ها |
||
|
خوانایی گزارشگری مالی |
پایداری سود |
785/0 |
همه بارهای عاملی بزرگتر از 96/1 هستند |
همه سطوح معناداری زیر 05/0 هستند |
874/0 |
584/0 |
818/0 |
خوانایی گزارشگری مالی با مدیریت لحن: 714/0- خوانایی گزارشگری مالی با افشای مسئولیت اجتماعی: 791/0 خوانایی گزارشگری مالی با اخلاق حرفهای: 757/0 مدیریت لحن با افشای مسئولیت اجتماعی: 606/0- مدیریت لحن با اخلاق حرفهای: 436/0- افشای مسئولیت اجتماعی با اخلاق حرفهای: 648/0 |
||
|
صحت پیش‌بینی‌های مدیریت |
839/0 |
|||||||||
|
کاهش ریسک سقوط قیمت سهام |
828/0 |
|||||||||
|
اطلاعات مربوط برای تصمیم‌گیری |
705/0 |
|||||||||
|
ارزیابی و قابلیت مقایسه واحدهای اقتصادی |
648/0 |
|||||||||
|
مدیریت لحن |
مدیریت نوشتار و ادراک |
862/0 |
905/0 |
761/0 |
844/0 |
|||||
|
کتمان اطلاعات بنیادی |
878/0 |
|||||||||
|
گزارشگری مالی و مدیریت سود |
877/0 |
|||||||||
|
افشای مسئولیت اجتماعی |
بعد اقتصادی و مالی |
755/0 |
862/0 |
676/0 |
762/0 |
|||||
|
بعد اجتماعی |
856/0 |
|||||||||
|
بعد محیطی |
852/0 |
|||||||||
|
اخلاق حرفهای |
اخلاق تحلیلی و فرااخلاق |
861/0 |
912/0 |
776/0 |
856/0 |
|||||
|
اخلاق هنجاری |
912/0 |
|||||||||
|
اخلاق کاربردی |
868/0 |
|||||||||
|
خلاصه بررسی برازش مدل ساختاری |
||||||||||
|
سازه |
R2 |
Q2 |
||||||||
|
خوانایی گزارشگری مالی |
803/0 |
431/0 |
||||||||
|
بررسی برازش مدل کلی |
||||||||||
|
GoF |
|
|
||||||||
|
749/0 |
803/0 |
699/0 |
||||||||
برازش مدل اندازه‌گیری تحقیق به‌وسیلۀ بررسی بارهای عاملی و میانگین واریانس استخراج‌شده، پایایی مرکب و روایی تشخیصی (فورنل لارکر) بررسی می‌شود. همان‌طور که در نگاره 8 مشخص است تمامی بارهای عاملی مؤلفه‌های متغیرهای اصلی تحقیق در سطح اطمینان 95 درصد معنادارند و نیازی به حذف هیچ‌کدام نیست. همچنین، مقادیر میانگین واریانس استخراج‌شده و پایایی مرکب متغیرهای مدل نیز به‌ترتیب بالای 5/0 و بالای 7/0 هستند که نشان‌دهندۀ این موضوع است که هر 4 سازه از این لحاظ در سطح مطلوبی قرار دارند. علاوه بر این، جذر AVE مدیریت لحن، افشای مسئولیت اجتماعی و اخلاق حرفهای، بیشتر از میزان همبستگی بین آن سازه با سایر سازه‌ها است که این امر نشان‌دهندۀ تأیید روایی تشخیصی برای همۀ سازه‌های مدل است (این موضوع برای خوانایی گزارشگری مالی، صادق نیست).
برازش مدل ساختاری نیز به‌وسیلۀ شاخصهای R2 و Q2 انجام می‌شود. چین (1998)، سه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0را به‌عنوان مقدار ملاک برای مقادیر ضعیف، متوسط و قویR2 معرفی می‌کند. براساس نگاره (9) مقدارR2 خوانایی گزارشگری مالی برابر با 803/0 به دست آمده است که نشان می‌دهد شاخص ضریب تعیین خوانایی گزارشگری مالی در سطح قوی قرار دارد. شاخص Q2 نیز قدرت پیش‌بینی مدل را مشخص می‌سازد. مقادیر 02/0، 15/0، و 35/0 به‌ترتیب نشان از قدرت پیش‌بینی ضعیف، متوسط و قوی مدل دربارۀ سازه درون‌زا را دارد. مقدار این شاخص برای سازه خوانایی گزارشگری مالی برابر با 431/0 به دست آمده‌اند که نشان می‌دهد شاخص استون گایسلر خوانایی گزارشگری مالی در سطح قوی قرار دارد. برای بررسی برازش مدل کلی که هر دو بخش مدل اندازه‌گیری و ساختاری را کنترل می‌کند، از معیار GoF استفاده می‌شود:
GoF =
از میانگین مقادیر اشتراکی شاخصها یا سؤال‌های تحقیق به دست می‌آید. وتزلس و همکاران (2009، ص 187) سه مقدار 01/0، 25/0 و 36/0 را به‌عنوان مقدار ملاک برای مقادیر ضعیف، متوسط و قوی GoF معرفی می‌کند؛ بنابراین، حاصل‌شدن مقدار GoF برابر با 749/0 نشان از برازش کلی قوی مدل دارد.
در ادامه، فرضیات تحقیق آزمون شدهاند. نمودار 1 مقادیر ضرائب مسیر (میزان اثر مستقیم) متغیرهای مستقل بر وابسته را نشان می‌دهد. در این نمودار، مقادیر p نیز مشاهده می‌شود:
|
|
نمودار 1. ضرائب مسیر و آماره p
با توجه به اینکه سطح معناداری مربوط به اثرات مستقیم مدل کمتر از 05/0 هستند، می‌توان نتیجه گرفت تأثیر مدیریت لحن، افشای مسئولیت اجتماعی و اخلاق حرفهای بر خوانایی گزارشگری مالی در سطح اطمینان 95 درصد معنادارند. در نگاره 9 نیز ضرایب مسیر و مقادیر t مشاهده می‌شوند:
براساس خروجی نرم‌افزار، نتیجه آزمون فرضیات تحقیق در نگاره 9 آورده شده است:
نگاره 9. نتیجه آزمون فرضیات
|
فرضیه |
متغیر مستقل |
متغیر وابسته |
ضریب مسیر |
t value |
سطح معناداری |
نتیجه |
|
1 |
مدیریت لحن |
خوانایی گزارشگری مالی |
345/0- |
514/5 |
000/0 |
تأیید H1 |
|
2 |
افشای مسئولیت اجتماعی |
325/0 |
031/5 |
000/0 |
تأیید H1 |
|
|
3 |
اخلاق حرفهای |
396/0 |
920/4 |
000/0 |
تأیید H1 |
براساس نگاره 9، میزان تأثیر مدیریت لحن بر خوانایی گزارشگری مالی برابر با 345/0- به دست آمده است. با توجه به اینکه سطح معناداری کمتر از 05/0 شده است یا مقدار آمارۀ تی بزرگتر از 96/1 شده است، فرض صفر رد می‌شود و با اطمینان 95 درصد، تأثیر مدیریت لحن بر خوانایی گزارشگری مالی معکوس، مستقیم و معنادار است. میزان تأثیر افشای مسئولیت اجتماعی بر خوانایی گزارشگری مالی برابر با 325/0 به دست آمده است. با توجه به اینکه سطح معناداری کمتر از 05/0 شده است یا مقدار آمارۀ تی بزرگتر از 96/1 شده است، فرض صفر رد می‌شود و با اطمینان 95درصد، تأثیر افشای مسئولیت اجتماعی بر خوانایی گزارشگری مالی، مثبت، مستقیم و معنادار است. میزان تأثیر اخلاق حرفهای بر خوانایی گزارشگری مالی برابر با 396/0 به دست آمده است. با توجه به اینکه سطح معناداری کمتر از 05/0 شده است یا مقدار آمارۀ تی بزرگتر از 96/1 شده است، فرض صفر رد می‌شود و با اطمینان 95 درصد گفت تأثیر اخلاق حرفهای بر خوانایی گزارشگری مالی، مثبت، مستقیم و معنادار است.
بحث و نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه تغییرات اخیر در قوانین و گزارشهای مالی، میزان افشاهای مورد نیاز در گزارشهای سالانه را افزایش داده است، خوانایی گزارشگری مالی کمک شایانی به سرمایه گذاران، تحلیلگران و سایر ذینفعان در زمینۀ درک اعداد و ارقام مندرج در صورتهای مالی می‌کند و از اهمیت بسزایی برخوردار است [23،53]؛ از این رو در سال‌های اخیر تدوین‌کنندگان استاندارد قانون‌گذارن بازار سرمایه و به‌ویژه کمیسیون بورس اوراق بهادار آمریکا، درخصوص توانایی استفاده‌کنندگان گزارشهای مالی برای درک گزارشهای شرکت‌ها نگران‌اند و برای افشای گزارشهای مـالی خواناتر و فهیم پذیرتر، اقـدامات لازم را انجام داده‌اند. این نگرانی‌ها موجب شد پژوهش‌هایی در زمینه تأثیر خوانایی گزارشگری مالی بر سودمندی تصمیم‌گیری انجام شود؛ بنابراین، گزارشهای مالی پیچیده نه‌تنها درک استفاده‌کنندگان از اطلاعات مالی شرکت‌ها را دشوار می‌سازد، بر قضاوت و تصمیم‌گیری آنها نیز تاثیرگذار است؛ از این رو سیاست‌گذاران و سایر فعالان بازار سرمایه همواره نگرانی‌هایی دربارۀ خوانایی گزارشهای مالی دارند که این نگرانی‌ها به انجام مطالعاتی دربارۀ ارتباط بین خوانایی و عوامل تأثیرگذار بر آن از قبیل مدیریت لحن، اخلاق حرفهای و افشای مسئولیت اجتماعی منجر می‌شود [23].
براساس فرضیه مدیریت مبهم، انگیزه مدیران میتواند موجب مبهم‌سازی و پنهان‌کردن اطلاعات ازطریق افشاهای با شفافیت کمتر شود. مدیران می‌توانند اطلاعاتی را که به افشای آنها تمایل ندارند، پنهان کنند و موجب دشواری درک گزارشگری مالی برای سرمایهگذاران شوند [58]. در این رابطه، لی (2008) معتقد است مدیران، ماهیت انتقال خبر خوب یا ماهیت دائمی خبر بد را ازطریق گزارشهای سالانه پیچیده‌تر پنهان می‌کنند [39]. احمدی و قائمی (1397) نیز معتقدند مدیران با استفاده از افشای پیچیده و طولانی، برخی از اطلاعات مدنظر خود را از دید سرمایهگذاران و سایر ذینفعان مخفی نگه می‌دارند تا اخبار بد یا عملکرد بد آنها در گزارشهای شرکت به‌سادگی مشخص نشود [54]؛ بنابراین، سرمایهگذاران براساس قوانین و مقررات می‌توانند پس از مشخص‌شدن ارائه نادرست افشای مالی شرکت، برای انجام اقدامات قانونی مبادرت کنند [1].
گزارشهای مالی با مقاصد عمومی باید اطلاعات را به نحوی ارائه دهند که پاسخگوی نیازها و متناسب با دانش پایه‌ای استفاده‌کنندگان و بیان‌کننده ماهیت اطلاعات ارائه‌شده باشند و شواهد تجربی موجود نشان می‌دهد هرچه پیچیدگی متن کمتر باشد، میزان درک آن بالاتر می‌رود [18، 33، 50]؛ بنابراین، خوانایی گزارشگری مالی به‌عنوان یکی از معیارهای مالی است که کیفیت گزارشهای مالی را افزایش می‌دهد. در ادبیات حسابداری و مالی شناخت عواملی که درک کیفیت گزارشهای مالی را ازنظر استفاده‌کنندگان، دشوار یا آسان می‌سازد، ضرورت دارد.
بررسی‌های پیشین دربارۀ خوانایی گزارشگری مالی حاکی از آن است که بیشتر تحقیقات انجام‌شده فقط به جنبه‌های خاصی از این مفهوم توجه شده و عمدتاً با رویکرد قیاسی انجام شده است. در پژوهش حاضر، مفهوم خوانایی گزارشگری مالی در بین اعضای نمونه آماری و همچنین، نقش افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن در خوانایی گزارشگری مالی، بررسی و سعی شده است از روش کیفی و کمی به ارائه الگویی برای خوانایی گزارشگری مالی، با استفاده از شاخصهای افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن استفاده شود.
این مطالعه به تدوین الگوی خوانایی گزارشگری مالی مبتنی بر افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن (لحن گزارشگری) پرداخت. یافته‌ها نشان دادند برای هر کدام از متغیرهای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن 9 شاخص معرفی شود که براساس تحلیل اکتشافی برای مسئولیت اجتماعی شاخصهای اقتصادی - مالی، اجتماعی و محیطی و برای اخلاق حرفهای شاخصهای تحلیل و فرااخلاق، هنجاری و کاربردی و همچنین، مدیریت لحن با سه شاخص گزارشگری مالی و مدیریت سود، مدیریت نوشتار و ادارک و کتمان اطلاعات بنیادی شناسایی شدند و برازش آنها با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی تأییدی تأیید شد. الگوی یکپارچه خوانایی گزارشگری مالی مبتنی بر افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن (لحن گزارشگری) به شرح نمودار 2 است:
|
|
||||||
|
|
|
نمودار 2. الگوی یکپارچه خوانایی گزارشگری مالی مبتنی بر افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن (لحن گزارشگری)
پایبندنبودن به اصول اخلاق حرفهای حسابداری، میتواند به دستکاری گزارشهای مالی و ارائه اطلاعات غیرواقعی منجر شود. واضح است صرف تدوین قوانین و مقررات و استاندارهای حسابداری شرط لازم است اما کافی نیست. این استانداردهای حسابداری هنگامی که با اخلاق حرفهای همراه شوند، می‌توانند به بهبود خوانایی گزارشگری مالی منجر شوند. مدیریت لحن/لحن گزارشگری مالی (نوع نوشتار در گزارشهای مالی و تن صدا و لحن در جلسات در هنگام ارائه گزارشها) به‌صورت خوش‌بینانه یا بدبینانه میتواند به گمراه‌شدن ذینفعان منجر شود. مدیریت لحن/لحن گزارشگری مالی، ابزار قدرتمندی در دستان مدیران شرکت‌ها است که با به‌کارگیری آن می‌توانند بر خوانایی گزارشگری مالی تأثیر عامدانه و آگاهانه‌ای به نفع اهداف مدنظر خود بگذارند. همچنین، یکی از مهم‌ترین وظایف شرکت‌ها که در قالب مسئولیت اجتماعی محقق می‌شود، کمک به بهبود وضعیت اقتصادی و رفاه جامعه است. از سوی دیگر، گزارشگری مالی نیز با هدف ارائه اطلاعات صحیح برای تصمیم‌گیری درست مالی ذینفعان و درنتیجه، رشد اقتصادی انجام می‌شود. به نظر می‌رسد عمل‌کردن شرکت‌ها در حوزه مسئولیت اجتماعی میتواند ابزاری مهم و کارگشا در راستای بهبود خوانایی گزارشهای مالی آنها باشد.
خوانایی گزارشگری مالی به‌عنوان عاملی تأثیرگذار بر تصمیمهای سرمایهگذاری شرکت‌ها از موضوع‌های شایان توجه ادبیات مالی در سال‌های اخیر بوده است. به دلیل اینکه بسیاری از تصمیمهای اقتصادی براساس اطلاعات حاصل از گزارشهای مالی اتخاذ می‌شود، توجه به کیفیت اطلاعات تهیه‌شده برای استفاده‌کنندگان ضرورتی خاص دارد و افزایش کیفیت اطلاعات منتشره میتواند موجب کاراتربودن سرمایه‌‌گذاری‌‌‌های شرکت‌ها و حفظ و توسعه منابع آنها شود [33]؛ بنابراین، موضوع خوانایی گزارشگری مالی میتواند بر پایداری سود، صحت پیش‌بینی‌های مدیریت، کاهش ریسک سقوط قیمت سهام، دستیابی به اطلاعات مربوط برای تصمیم‌گیری مدیریت، ارزیابی ریسک کشوری، رتبه پولشویی، اعتبار صورتهای مالی بنگاهها و پیامدهای مربوط ازجمله هزینه سرمایه، تأمین مالی و سرمایهگذاری بنگاهها تأثیر شگرفی بگذارد و نیز یکی از راههای افزایش اعتبار تجاری، کاستن از عدم تقارن اطلاعاتی موجود بین خریدار و فروشنده است. خریداران می‌توانند با افزایش کیفیت خوانایی گزارشگری مالی، اطلاعات بیشتری درخصوص وضعیت و عملکرد مالی خود به فروشندگان عرضه کنند، عدم تقارن اطلاعاتی موجود را کاهش دهند و از این طریق، موجب افزایش اعتبار دریافتی از فروشندگان شوند.
به‌طور کلی در این مطالعه ارتباط مثبت و معنادار بین افشای مسئولیت اجتماعی و خوانایی گزارشگری مالی با نتایج مطالعات محمدعلی نیاعمران [31]، نوری‌زاده [60]، عظیمی و گنجی ارجنکی [37]، تقی‌زاده [63]، خاکباز [52]، چنگ [42] و چیانگ [43] همسو است. رابطه مثبت و معنادار بین اخلاق حرفهای و خوانایی گزارشگری مالی با نتایج مطالعات اعتمادی و دیانتی دیلمی [46]، دریایی و عزیزی [45] و صالحی [61] همسو است و سرانجام، ارتباط معکوس و معنادار مدیریت لحن و خوانایی گزارشگری مالی با نتایج مطالعات رهنمای‌رودپشتی و محسنی [18]، صفری‌گرایلی و همکاران [23]، هوانگ [50] و کارلسون و لامپتی [41] همسو است.
براساس یافته‌های پژوهش با توجه به اینکه خوانایی، کیفیت گزارشهای مالی را افزایش می‌دهد و اطلاعات ارزشمندی را دربارۀ عملکرد مالی شرکت‌ها، افزایش شفافیت و فهم‌پذیری گزارشهای مالی و محدودساختن رفتار فرصت‌طلبانه مدیران فراهم می‌کند، موارد زیر پیشنهاد می‌شوند:
به پژوهشگران آتی پیشنهاد می‌شود:
محدودشدن اعضای جامعه آماری به جامعه حسابداران رسمی در شیراز و تهران به لحاظ پراکندگی موقعیت جغرافیایی و عدم سهولت دسترسی به اعضای نمونه آماری به‌منظور گردآوری اطلاعات در یک بازه زمانی مناسب، مهم‌ترین محدودیت پژوهش حاضر بود.
[1] . Social Responsibilities
[2] . Shareholders
[3]. Professional Ethics
[4] . Accountant
[5] . Management obfuscation theory
[6] . Signaling theory
)
