نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استاد مالی، گروه برنامه‌ریزی و مدیریت، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
One of the most critical responsibilities of bank managers is liquidity management. The purpose of this study is to design and implement a combined mathematical model of the Analytical Hierarchy Process (AHP) and Goal Programming (GP) for bank liquidity management. Initially, a conceptual model was drawn up, followed by the definition of model variables based on the bank's financial statements. Due to the presence of multiple, conflicting goals and the differing importance of each goal, the GP technique was utilized. The weighted nature of the GP model allowed for the calculation of the importance of ratios affecting the bank's liquidity within the objective function through the Analytical Hierarchy Process. The model was solved, and the analytical results were presented to bank officials. Finally, the effectiveness of the proposed model was validated through a survey of seven main questions related to seven evaluation dimensions from 30 banking experts. Given the similarities in banking systems in the country, using the proposed model and pattern of this research, with minor modifications, the necessary grounds for efficient liquidity management can be provided in other banks as well.
Introduction
Banking is one of the most important businesses in the economy and serves as the primary bridge between the supply and demand of monetary resources. The principal functions of the banking system involve the management of the provision and allocation of monetary resources and the provision of monetary services in the money market (Basel Committee on Banking Supervision, 2008).
In Iran, banks operate as economic service institutions that earn profits through Islamic contracts and partnerships with clients (Abdorrahimian et al., 2020). Banking is the art of managing liquidity challenges, and liquidity management plays a crucial role in the survival, continuity, and success of banks. Consequently, it is expected that economic enterprises with appropriate liquidity management systems will have lower risks of liquidity and bankruptcy.
Bank liquidity management includes forecasting the bank's liquidity needs over time and meeting these needs with the least costs and risk and the maximization of bank value. Liquidity management is the process of managing and balancing between risk and return. (Glants & Mun, 2002).
Given the multiple objectives of banks and the difficulty or impossibility of simultaneously achieving all these diverse and often conflicting goals, the question of this research is what kind of model is the optimal liquidity management model for the banks? This applied research aims to answer the aforementioned question through the design, implementation, testing, and evaluation of a mathematical model of liquidity management in banks, while observing the ratios affecting the bank's liquidity within the standard limit, to optimize the amount of bank liquidity and the variables of the liquidity system inputs and outputs.
Methods and Material
To develop an optimal mathematical model for bank liquidity management, the steps include identifying the system's input and output variables, recognizing the most influential ratios, selecting the appropriate mathematical model type, determining the model variables and parameters, establishing the system and goal constraints, and formulating the objective function. After solving the model, the results were compared with the bank's current state to plan the transition to a desired state. Finally, the effectiveness of the proposed model was evaluated by 30 bank users and experts.
Findings
The proposed model enables sensitivity analysis of parameters and the examination of various scenarios. If there are practical limitations, alternative optimized solutions can be prepared to implement the most feasible solution vector and outline corrective actions in a roadmap (Anvary Rostamy & Nematolahi Ardestani, 2003). Although these alternatives slightly deviate from the optimal initial value, they offer the most practical benefits. The model was evaluated across seven dimensions: flexibility, usability, impact, acceptability of variables, accuracy of goal and systemic constraints, and ease of understanding and application by 30 banking experts. The evaluation results confirmed the flexibility, practicality, and suitability of the considered ratios and variables, as well as the appropriateness of the model's goal and systematic constraints at a 95% confidence level.
Conclusion & Results
This research aimed at designing an optimal mathematical model for managing bank liquidity. The goal programming model was used due to the multitude and contradictions among decision-making criteria. The model was developed using data from a specialized bank sample and then was tested. The effectiveness of the proposed model was reviewed, scored, and approved by 30 banking professionals and experts. The results of solving the models enable the formulation of a road plan and allow managers to immediately see the results of any potential changes in the model. This modeling tool also enables managers to create future scenarios and plan corrective actions. Given the similarities in the Iranian banking operations, despite some differences, the application of the proposed conceptual and operational model with minor modifications will provide the necessary conditions for more efficient liquidity management in other banks.
The authors suggest considering off-balance sheet items and economic and political shocks and risks in the model completion and modeling using fuzzy data. Future research could measure the bank's liquidity sensitivity to changes in the economic market, such as changes in exchange rates, the country's exports and imports, and competitor markets like capital markets and real markets.
* Corresponding author
کلیدواژه‌ها [English]
امروزه بانکداری، مهم‌ترین پل ارتباطی میان عرضه و تقاضای منابع پولی در اقتصاد است و یکی از مهم‌ترین کسب‌وکارها در ارائه خدمات پولی و مالی در اقتصادی به‌شمار می‌رود. مهم‌ترین کارویژ نظام بانکداری، مدیریت تجهیز و تخصیص منابع در بازار پول است و بانک مؤسسه‌ای است که با مجوز بانکداری به فعالیت‌های تجهیز و تخصیص منابع در بازار پول اشتغال دارد. بانکها در ایران به‌عنوان یک مؤسسه خدمات اقتصادی ازطریق عقود اسلامی و مشارکت با مشتریان سود کسب می‌کنند (عبدالرحیمیان و همکاران، 1399).
نقدینگی، نقشی مهم در بقا و استمرار و موفقیت بنگاه‌های اقتصادی به ویژه بانکها ایفا می‌کند. سیستم مدیریت نقدینگی بی‌کیفیت، افزایش ریسک و احتمال درماندگی مالی و ورشکستگی بنگاه‌های اقتصادی و بانکها را رقم خواهد زد؛ زیرا درماندگی مالی و ورشکستگی زمانی اتفاق می‌افتد که بنگاه اقتصادی به دلیل مشکلات نقدینگی، قادر به ایفای تعهدات خود در قبال طلبکاران و سایر طرفین نباشد؛ بنابراین، انتظار می‌رود بنگاه‌های اقتصادی برخوردار از سیستم مدیریت نقدینگی مناسب از ریسک نقدینگی و ورشکستگی کمتری نیز برخوردار باشند (Moradi Shahdadi et al., 2020).
وجوه نقد به یکی از عوامل اصلی برای دستیابی به اهداف کلیه کسب وکارهای انتفاعی و غیرانتفاعی مبدل شده است و صورت گردش وجوه‌نقد اطلاعات مفیدی را در اختیار مدیران و مالکان و سایر ذی‌نفعان واحدهای تجاری قرار می‌دهد. این اطلاعات بر تصمیمات و عملکردهای مالی سازمان مؤثر واقع می‌شوند؛ زیرا علل ورود و خروج وجه نقد، بازتاب تصمیمات‌گوناگون دربارۀ برنامه‌ریزی‌های عملیاتی، سرمایه‌گذاری و تأمین مالی واحدهای تجاری است. نقدینگی بانکها بخشی از دارایی‌های بدون بازده و بدون ریسک آنها به‌شمار می‌آید و مدیریت نقدینگی با سایر تصمیمات بانک ازجمله سرمایه‌گذاری‌های مستقیم، مشارکت‌ها، اعطای تسهیلات، مدیریت تأمین مالی، تجهیز و تخصیص منابع در تعامل خواهد بود. نقدینگی بانک نشان‌دهندۀ توانایی بانک برای تأمین مالی افزایش دارایی‌ها و انجام تعهدات در زمان سررسید بدون متحمل شدن زیان‌های ناپذیرفتنی است (Jiang & Lee, 2016). مدیریت نقدینگی بانک شامل پیش‌بینی نیازهای بانک به نقدینگی در مقاطع مختلف و تأمین این نیازها با حداقل هزینه ممکن است. مدیریت نقدینگی فرایند مدیریت و تقابل بین ریسک و بازدهی است. ذخایر نقد بانک اعم از اسکناس و مسکوک و چک پول که برای عملیات روزانه مشتریان شعب طی روز مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید به نحوی مدیریت شوند که باوجود پوشش ریسک نقدینگی ناشی از کسری وجوه، هزینه رکود وجوه نقد مازاد، به حداقل برسد. مدیریت بهینه نقدینگی، اعتبار و اعتماد بانک نزد مشتریان را افزایش می‌دهد و نیل به اهداف برنامه‌ریزی شده بانک را امکان‌پذیرخواهد کردGiampaolo, 2004) ). مدیریت نقدینگی به معنای پیش‌بینی حجم تقاضا برای وجوه و تأمین مقادیر کافی آن برای جوابگویی به این نیازها است (Glants & Mun, 2002). از طرف دیگر، پاسخ‌گویی به تقاضاهای تسهیلات مشتریان نیز از وظایف خطیر بانک است که با مدیریت نقدینگی صحیح وکارآمد موجب کاهش ریسک نقدینگی خواهد شد (France & Krausz, 2007; Ringbom et al., 2004).
با توجه به نقش مهم بانکها در اقتصاد و اهمیت مدیریت نقدینگی در بقا و موفقیت بانکها، سؤال اصلی این پژوهش این است که مدل مدیریت بهینه نقدینگی بانک چه نوع مدلی است؟ پژوهش حاضر درصدد پاسخ‌گویی به سؤال فوق ازطریق طراحی و پیاده‌سازی و آزمون مدل مدیریت نقدینگی در بانک است. هدف اصلی آن، طراحی مدل ریاضی مناسبی است که علاوه بر بهینه‌کردن میزان نقدینگی بانک، میزان مناسب متغیرهای ورودی و خروجی سیستم نقدینگی را در حد مطلوب حفظ کند و در عین حال، بتواند نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی بانک را درحد استاندارد رعایت کند (حسن‌زاده و همکاران، 1383).
برای نیل به هدف این پژوهش، ادامه مطالب طی چند بخش بعدی ارائه شده است. بخش بعدی یا بخش دوم مقاله، به مبانی پژوهش درخصوص نقدینگی و مدیریت نقدینگی، به‌خصوص مدیریت نقدینگی بانکها می‌پردازد. بخش سوم، فرایند و گام‌های هفت‌گانه طراحی مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک ذکر شده‌اند. در بخش چهارم، این فرایند و اطلاعات مربوط به هر یک از گام‌های ساخت مدل برنامه‌ریزی آرمانی پیشنهادی برای مدیریت نقدینگی بانک به تفصیل تشریح شده‌اند. در بخش پنجم مدل ریاضی کامل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک ارائه شده است. در بخش ششم، نتایج پیاده‌سازی مدل یا خروجی‌های حل مسئله یعنی جواب‌های بهینه مدل و همچنین، نتایج ارزیابی اثربخشی مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک توسط خبرگان بانکی ارائه شده‌اند. درنهایت، نتیجه‌گیری و پیشنهادهای پژوهش ارائه شده‌اند.
وجه نقد در بانکداری به انواع پول‌های رایج که از طرف بانک به‌عنوان وجه‌نقد پذیرفته می‌شود نظیر اسکناس، چک، مانده حساب‌جاری بانک اعم از ریالی و ارزی، حواله‌های بانکی و چک‌های تضمینی اطلاق می‌شود. به موجودی‌های نقد و سپرده‌های دیداری نزد بانکها و مؤسسات مالی اعم از ریالی و ارزی، به‌کسر اضافه‌برداشت بانکی که بدون اطلاع قبلی مطالبه می‌شود، وجه‌نقد گویند (طالبی نجف‌آبادی و همکاران، 1399). از لحاظ حسابداری، وجه نقد هر چیزی است که اگر به بانک ارائه شود، معادل ارزش اسمی آن، بدون قید و شرط و به فوریت توسط بانک پرداخت شود؛ برای مثال، می‌توان از اسکناس و مسکوک، چک، حواله‌های بانکی، بروات دیداری، حساب‌های پس‌انداز و دیداری نزد بانکها و سایر نهادهای مالی به‌عنوان نقد یاد کرد؛ زیرا به‌محض ارائه به بانک مبلغ اسمی آنها به حساب مشتری منظور می‌شود (نوروش و شیرزادی، 1393).
اهمیت مدیریت نقدینگی در بانکها کمیته بازل را بر آن داشت تا اصول 17 گانه‌ای را برای مدیریت نقدینگی تدوین و ارائه کند. در ایران نیز اداره مطالعات و مقررات بانکی مدیریت کل نظارت بر بانکها و مؤسسات اعتباری بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در سال 2000 بر مبنای موارد مذکور در کمیته بال و بانک تسویه بین‌المللی اقدام به ترجمه رویه‌های مؤثر مدیریت نقدینگی بانکها کرد (رهبر شمسکار، و فریدونی، 1384). این رویه‌ها موارد زیر را در بر می‌گیرند:
از منظر رینگبو و همکاران (2004)، چارچوب کلان مدیریت نقدینگی بانکها عبارت‌اند از:
پس از مرحله تشخیص منابع اصلی ورودی‌ها و خروجی‌های نقدینگی بانک، مرحلة اندازه‌گیری و مدیریت خالص وجوه مورد نیاز است که شامل ایجاد جدول طبقه‌بندی سررسیدها و محاسبة خالص تجمعی مازاد یا کسری وجوه در تاریخ‌های سررسید معین است که به‌وسیله تحلیل جریان نقدینگی آتی بانک که براساس فروض رفتار آتی دارایی‌ها، بدهی‌ها و اقلام خارج از ترازنامه (تحت سناریوهای مختلف) پیش‌بینی شده‌اند، محاسبه می‌شود. تشکیل جدول طبقه‌بندی سررسیدها، راه‌کاری سودمند برای مقایسة ورودی‌ها و خروجی‌های روزانه و نیز طی یک دوره زمانی مشخص است. تجزیه‌وتحلیل نقدینگی بانک مستلزم تدوین سناریوهای مختلفی است. این سناریوها می‌باید هم عوامل داخلی بانک و هم عوامل خارجی بانک نظیر بازارهای پولی و بانکی را دربرگیرند. به عبارت دیگر، پیش‌بینی جریان‌های نقدینگی در هر بانکی می‌باید در قالب دست‌کم سه سناریو در شرایط نرمال، در شرایط بحرانی در داخل بانک و در شرایط بحرانی در خارج از بانک شامل بازارهای پولی و بانکی مطرح شود. یکی دیگر از اجزای مدیریت نقدینگی، ارزیابی میزان دسترسی به بازار و درک گزینه‌های مختلف تأمین وجوه است (Zheng, 2006). یک بانک نیازمند درک این موضوع است که انتظار دریافت چه میزان وجه از بازار در شرایط عادی و در شرایط بحرانی را خواهد داشت. به‌منظور برخورداری از چارچوب مدیریت ریسک نقدینگی جامع و فراگیر، بانکها می‌باید برنامه‌ای برای تأمین منابع مالی از خارج بانک در شرایط بحرانی داشته باشند. تدوین برنامه‌های احتیاطی مؤثر باید پاسخ‌گوی دو سؤال اساسی باشند: 1) آیا مدیریت بانک برای ادارة بحران دارای استراتژی خاصی است؟ و 2) آیا مدیریت بانک روش‌های جایگزینی برای دستیابی به وجوه در شرایط بحرانی و اضطراری دارد؟
پیش‌بینی حجم تقاضا برای وجوه و تأمین مقادیر کافی وجوه در فرایند مدیریت نقدینگی بانکها به دو صورت انجام می‌گیرد: الف) برداشت از سپرده‌ها و ب) تقاضا برای تسهیلات. پاسخ‌گو بودن به هر دو صورت تقاضا از اهمیت خاصی برخوردار است. اگر بانک قادر به پاسخ‌گویی برداشت مشتریان از سپرده‌هایشان نباشد، با عکس‌العمل‌های قانونی شدیدی مواجه می‌شود که ممکن است درنهایت موجب ورشکستگی و خاتمه فعالیت بانک شود. از طرف دیگر، رسالت، مسؤلیت‌ها و الزام بانک دربارۀ جامه عمل پوشاندن به تقاضای تسهیلات مشتریان نیز حائز اهمیت است (رهبر شمسکار، و فریدونی، 1384). نیازهای نقدینگی بانک بستگی به ماهیت و مشخصات سری‌های زمانی سپرده‌ها و تسهیلات دارد. ابعاد تغییرات زمانی این حساب‌ها به چهار دسته تغییرات فصلی، تغییرات ادواری، تغییرات زمانی و حرکت‌های تصادفی و بی‌نظم کوتاه‌مدت تقسیم می‌شود. آسیب‌پذیر در برابر ریسک نقدینگی تابعی از ماهیتی خاص سازمان و تغییرات در بازارها به‌عنوان یک کل است (Basel Committee on Banking Supervision, 2008).
مهم‌ترین نهادهای فعال در صنعت بانکداری در ایران عبارت‌اند از بانکها، مؤسسات اعتباری، صندوق‌های قرض‌الحسنه، شرکت‌های تعاونی اعتبار، شرکت‌های لیزینگ و صرافی‌ها. گرچه ماهیت اصلی فعالیت‌های بانکها، تجهیز و تخصیص منابع است، در کنار فعالیت‌های بانکی، به فعالیت‌های دیگری نظیر فعالیت‌های بیمه‌ای، سرمایه‌گذاری و هلدینگ‌داری نیز می‌پردازند. بدیهی است هرگونه عدم‌توازن و تناسب و عدم انسجام میان فعالیت‌های بانکی و غیر‌بانکی می‌تواند موجبات پیدایش بحران‌های نقدینگی و درماندگی مالی و ورشکستگی بانکها را فراهم کند (عبدالرحیمیان و همکاران، 1399).
طی سال‌های اخیر، اقتصاد بانکی توجه ویژه‌ای به ساختار درآمد و ریسک عملیات بانکی کرده است. ساختار درآمدی نشان‌دهندۀ ترکیب و تنوع درآمدی بانکها است. در شبکه بانکی، بانکها با مدیریت دو نوع اقلام یعنی اقلام زیرخط و بالای‌خط ترازنامه اقدام به عملیات واسطه‌گری مالی می‌کنند. اقلام حساب‌های بالاخط ترازنامه شامل کلیه دارایی‌ها و بدهی‌های قطعی بانک است و شامل وجه نقد، موجودی نزد بانکها، تسهیلات، پیش‌پرداخت‌ها، اموال و ملزومات و تمامی بدهی‌های قطعی است. اقلام زیرخط ترازنامه نیز شامل صدور اعتبارات اسنادی، صدور ضمانت‌نامه‌ها، صدور اعتبارات اسنادی ضمانتی، فروش وام، تعهدات وام و شرکت در بازارهای مشتقه است. هر یک از این اقلام بسته به تعهد بانک می‌توانند به ایجاد پول اعتباری و نقدینگی منجر شوند و پتانسیل تبدیل‌شدن به دارایی یا بدهی واقعی بانکی را دارند. اقلام زیرخط ترازنامه از متغیرهای کلان اقتصادی تأثیر می‌پذیرند و بر آنها نیز تأثیر می‌گذارند. تأمین مالی خارج از ترازنامه یکی از ابزارهای تأمین مالی ارزش‌آفرین برای شرکت‌ها و بانکها بوده و نظام بانکی تمایل فزاینده‌ای به انجام فعالیت‌های خارج از ترازنامه داشته است. کاهش سودآوری بانکداری سنتی و افزایش رقابت بازارها، بانکها را به انجام فعالیت‌های خارج از ترازنامه و توجه بیشر به اقلام زیرخط واداشته است؛ به همین دلیل، بانکها به سمت استفاده از تکنیک‌های مدیریت‌نقدینگی جدید و پیچیده‌تری حرکت کردند که که به آنها فعالیت‌های غیرسنتی یا فعالیت‌های خارج از ترازنامه بانکها گویند. هیچ‌یک از اقلام زیرخط ازنظر حسابداری دارائی یا بدهی محسوب نمی‌شوند؛ با این حال، این فعالیت‌ها می‌توانند خطراتی نظیر ریسک اعتباری ایجاد کنند و عملکرد کلی بانک را تحت تأثیر قرار دهند. در ابتدا بانکها از این نوع فعالیت‌ها به‌عنوان تصمیمی برای متنوع‌کردن سود استفاده می‌کردند؛ ولی این فعالیت‌ها باعث ریسک بیشتر و الزام به نگهداشتن وجوه و سرمایه متفاوت با قبل شد (پیردستان و همکاران، 1398). فعالیت‌های خارج از ترازنامه گرچه می‌توانند باعث افزایش ریسک و درآمد خالص شوند، با توجه به افزایش ریسک، لزوماً با افزایش بازده همراه نیستند (Stiroh, 2006). بانکها همواره در پی افزایش بازده تعدیل‌شده بر حسب ریسک هستند و تصمیم‌گیری آنها تابعی از رابطه میان ریسک و بازده مورد انتظار آنها است؛ بنابراین، بانکها به‌عنوان سرمایه‌گذار در انجام فعالیت‌های خارج از ترازامه باید توجه زیادی به تعامل بین ریسک و بازده داشته باشند و همواره در جهت افزایش بازده و حداقل‌سازی ریسک یا حداکثرسازی بازده بر حسب ریسک گام بردارند (مدرس و طالع‌فرد، 1389).
بانکها ممکن است علاوه بر روش‌های پیش‌بینی جریان‌های آتی، از نسبت‌های متنوعی نیز برای مدیریت نقدینگی خود بهره گیرند. این نسبت‌ها می‌باید به‌طور منظم استفاده و پایش شوند و با در نظر گرفتن عواملی نظیر احتمال افزایش درخواست‌ها برای برداشت‌های زودهنگام، کاهش در میزان معاملات بانکی و کوتاه‌مدت‌تر شدن وجوه دردسترس برای بانک باید تفسیر شوند (عنصری، 1384)؛ بنابراین، برای مدیریت نقدینگی بانکها (همچنین سایر بنگاه‌های اقتصادی) می‌توان از دو رویکرد اصلی پیروی کرد. رویکرد نخست، وضع‌کردن محدودیت‌‌هایی در تأمین و تخصیص منابع بانکی و همچنین، نظارت مناسب بر رعایت صحیح و دقیق و به هنگام این محدودیت‌ها است. در این رویکرد، به دلیل پیامدهای و تأثیرات گسترده فعالیت‌های نظام بانکی بر سایر بخش‌های اقتصادی کشور و برای کمک به بقا و پیشگیری از درماندگی مالی و ورشکستگی بانکها، تعیین، اعلام، رعایت و نظارت صحیح بر برخی محدودیت‌های بانکی نظیر محدودیت‌های تجهیز و تخصیص منابع و مدیریت نقدینگی بانکها، حائز اهمیت است؛ زیرا هرگونه ناکارآمدی در آن موجب ایجاد اختلال در سایر بخش‌های فعال اقتصادی کشور خواهد شد (اکبریان و همکاران، 1400). ایجاد محدودیت برای کاهش ریسک بانکی ازطریق ملزم‌کردن آنها به رعایت نسبت‌ها و شاخص‌های بانکی معین میسر است. مهم‌ترین معیارهای کمّی برای ارزیابی وضعیت مالی یک بانک عبارت‌اند از: نسبت‌های نقدینگی، نسبت کفایت سرمایه، نسبت‌های کیفیت دارائی‌ها و ساختار مالی بانک، نسبت‌های سودآوری، شاخص‌های حساسیت عملیات به مخاطرات بازار و سایر معیارهای اساسی (پناهی و کرد، 1395). پژوهشگرانی متعددی ازجمله احمدپور (۱۳۸۷) و روحانی و پرهیزکاری (۱۳۹۶) بر اهمیت استقلال نظارت‌کنندگان بانکها از مدیران آنها و نظارت صحیح بر محدودیت‌های بانکی تأکید کرده‌اند. رویکرد دوم، طراحی و به‌کارگیری الگوها و مدل‌هایی برای مدیریت بهینه نقدینگی است که ازطریق آنها بتوان علاوه بر بهینه‌سازی، به کیفیت، سرعت پاسخ‌گویی، انعطافپذیری و کارایی و اثربخشی بیستر سیستم مدیریت نقدینگی یاری کرد.
ادبیات پژوهش مدل‌های متعددی را برای مدیریت نقدینگی ارائه کرده است. برخی از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از مدل بامول، مدل میلر و اور، مدل استون، مدل تقاضا برای پول بانک، مدل بیشینه‌کردن سود بانک با فرض نگهداری ذخایر، مدل بیشینه‌سازی سود برای مقدار مشخص سرمایه، مدل مدیریت پول، چارچوب تخصیص دارایی و مدل برنامه‌ریزی آرمانی در بودجه‌بندی (انواری رستمی و نعمت‌الهی اردستانی، 1382؛ انواری رستمی، 1378)؛ ولی زمانی که اهداف بانک متعدد، متضاد یا اهمیت غیریکسان با هم هستند، برای بهینه‌سازی نقدینگی بانک باید از مدل‌های برنامه‌ریزی آرمانی استفاده کرد (اصغرپور، 1401). برنامه‌ریزی آرمانی حرکت هم‌زمان به سوی چندین هدف را که ممکن است دارای درجه اولویت یا اهمیت یکسانی نباشند نیز فراهم می‌کند. مهم‌ترین مزایای مدل برنامه‌ریزی آرمانی این است که نه‌تنها ساختار ذهنی رجحان‌های تصمیم‌گیرنده را در نظر می‌گیرد، از مزیت‌های تکرارپذیری، امکان‌پذیری دست‌کاری در متغیرها، پارامترها، تابع هدف و محدودیت‌های مدل و تحلیل پس‌بهینگی یا تحلیل حساسیت نیز برخوردار است. برنامه‌ریزی آرمانی از منطق ریاضی کارایی برخوردار است، قادر به ملحوظ‌کردن توأم و هم‌زمان تعدد و تضاد موجود در میان اهداف متعدد است و همچنین، می‌توان زمان را نیز در آن ملحوظ کرد. تفاوت اساسی مدل برنامه‌ریزی آرمانی با مدل برنامه‌ریزی خطی نیز در ملحوظ‌کردن هم‌زمان چند تابع هدف است. علاوه بر آن، مدل برنامه‌ریزی آرمانی قادر است تا برای مسائل برنامه‌ریزی خطی که فاقد جواب موجّه‌اند، راه‌حل‌های رضایت‌بخش و بهینه‌ای را با توجه به ساختار رجحان‌های تصمیم‌گیرندگان ارائه کند. به دلیل اینکه ماهیت مدل مدیریت نقدینگی بانکها با ویژگی‌های مدل برنامه‌ریزی آرمانی متناسب است، در این پژوهش از مدل برنامه‌ریزی آرمانی برای مدل‌سازی و حل آن برای مدیریت نقدینگی بانک بهره گرفته شده است.
شهدادی و همکاران (2020) نشان دادند شرکت‌هایی با سرمایه فکری بیشتر، از مشکل نقدینگی و احتمال ورشکستگی کمتری برخوردارند؛ بنابراین، شاید با دانش‌بنیان کردن، هوشمندکردن و یادگیرنده ساختن سازمان‌ها و ارتقای سطح دانش و به‌کارگیری آن یا افزایش سرمایه فکری در آنها موجبات کارآمدی و بهر‌ه‌وری سیستم مدیریت نقدینگی آن فراهم شود (Moradi Shadedi et al., 2020).
برای ساخت مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک، گام‌های زیر طی شدند:
گام اول: شناسایی کلیه متغیرهای ورودی و خروجی به سیستم مدیریت وجوه نقد بانک با توجه به ادبیات پژوهش، نظرات متخصصان مالی بانک، تجربیات سایر بانکها و برنامه منابع و مصارف و صورت‌های مالی بانک نظیر ترازنامه، صورت حساب سود و زیان و نیز صورت جریان نقدی.
گام دوم: شناسایی مهم‌ترین نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی بانک
گام سوم: تعیین نوع مدل ریاضی مناسب برای سیستم مدیریت وجوه نقد بانک.
گام چهارم: تعیین متغیرها و پارامترهای مدل
گام پنجم: تعیین محدودیت‌های سیستمی مدل
گام ششم: تعیین محدودیت‌های آرمانی مدل.
گام هفتم: بیان تابع هدف مدل.
در مرحله بعد، مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک با استفاده از نرم‌افزارهای تحقیق در عملیات حل شد. سپس، نتایج و خروجی‌های حل مدل تحلیل و با وضعیت موجود بانک مقایسه شد و تفاوت‌ها تعیین شدند تا برنامه راه تبدیل از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب فراهم شود. درنهایت در گام دهم، 30 نفر از خبرگان بانک، اثربخشی مدل پیشنهادی برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی را ارزیابی کردند.
گام اول: شناسایی کلیه متغیرهای ورودی و خروجی سیستم مدیریت وجوه نقد بانک
برای طراحی مدل مدیریت بهینه نقدینگی بانک، ابتدا کلیه متغیرهای ورودی و خروجی به سیستم مدیریت وجوه نقد (نمودار‌های 1 و 2) شناسایی و مشخص شدند، سپس برنامه منابع و مصارف بانک، صورت‌های مالی مثل ترازنامه، صورت حساب سود و زیان و نیز صورت جریان نقدی بررسی شدند. نسبت‌های مالی مهم و مؤثر بر سیستم مدیریت نقدینگی نیز با توجه به تجربیات سایر بانکها و نیز نظر متخصصان مالی بانک شناسایی و مشخص شدند. نمودار 1، مهم‌ترین ورودی‌ها و خروجی‌های اصلی سیستم مدیریت نقدینگی بانکها را نشان می‌دهد.
نمودار 1: ساختار ورودی‌ها و خروجی‌های اصلی سیستم مدیریت نقدینگی بانکها
Figure 1. The structure of the main inputs and outputs of banks' liquidity management system
نمودار 2: نمودار تحلیلی سیستم مدیریت نقدینگی بانک
Figure 2: Analytical diagram of the bank's liquidity management system
گام دوم: شناسایی مهم‌ترین نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی بانک
مهم‌ترین نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی بانک به شرح زیر بودهاند:
گام سوم: تعیین نوع مدل ریاضی مناسب برای سیستم مدیریت وجوه نقد بانک
تعدد و تضاد ماهوی اهداف مؤثر بر مدیریت نقدینگی، بهره‌گیری از مدل‌های برنامه‌ریزی آرمانی را اجتناب‌ناپذیر کرد. همچنین، وضعیت ورودی‌ها و خروجی‌ها نیز با استفاده از مدل‌های کنترل موجودی بررسی شد. پس از تعیین آرمانی‌بودن مدل ریاضی مدیریت نقدینگی بانک، تعیین و شناسایی نوع مناسب برنامه‌ریزی آرمانی ضرورت یافت. به‌طور کلی، سه نوع مدل برنامه‌ریزی آرمانی ارائه می‌شود.
مدل ترتیبی یا لکزیکوگرافیک: که در آن، اهمیت هر یک از اهداف یا اهمیت کمینه‌سازی انحرافات نامطلوب هر هدف با اهداف دیگر متفاوت است. مدل به ترتیب و به‌طور پله‌کانی بهینه‌سازی را دنبال می‌کند.
Minimize Z: ∑ (Pidi− + Pidi+)
Subject to: ∑ aijxj + di− - di+ = bi; i = 1, 2... m
xj, di−, di+ ≥ 0 for all i, j
به طوری که ∑ aijxj یک تابع خطی (هدف) از x است، bi مقدار مدنظر برای آرمان است و di− و di+ نشان‌دهنده انحرافات منفی و مثبت از مقدار ایدئال مدنظر یا آرمان هستند. Pi اولویت ترتیبی انحراف‌ها را نشان می‌دهند. هر انحراف از مقدار مدنظر برای یکسان‌سازی (نرمالیزه‌کردن) بر یک مقدار ثابت ki تقسیم می‌شوند. بدین وسیله انحراف‌های آرمان‌های مختلف که ممکن است با معیارهای متفاوت باشند، می‌توانند به‌طور یکسان باهم جمع شوند.
مدل وزنی: در این نوع از مدل برنامه‌ریزی آرمانی، اهمیت انحرافات نامطلوب از اهداف‌شان (wi) توسط تصمیم‌گیرندگان، وزن‌دهی و مجموع انحرافات نامطلوب در تابع هدف کمینه می‌شوند. مجموع وزن‌های اهمیت نسبی انحرافات نیز 1 خواهد بود.
Minimize Z: ∑ wi (di− + di+)
Subject to: ∑ aijxj + di− - di+ = bi; i = 1, 2... m
xj, di−, di+ ≥ 0 for all i, j
مدل ترکیبی: این نوع مدل برنامه‌ریزی آرمانی از ترکیب دو شکل تابع هدف مدل ترتیبی و وزنی به دست می‌آید.
با توجه به نظرات متخصصان بانک، از سه نوع مدل فوق، مدل وزنی انتخاب و نهایی شد.
گام چهارم: تعیین متغیرهای مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک
متغیرهای مؤثر بر مدل با توجه به جدول منابع و مصارف و نیز با استفاده از ترازنامه بانک به شرح جدول 1 و 2 مشخص شدند. در این مدل، میزان موجودی نقد اول دوره عبارت است از مجموع حساب صندوق، میزان اسکناس و نفوذ بیگانه، میزان حساب جاری ما نزد بانک مرکزی، حساب جاری ما نزد بانکها، میزان سپرده ارزی دیداری نزد بانک‌های داخلی و میزان سپرده ارزی دیداری نزد بانک‌های خارجی.
جدول 1: متغیرهای مدل مدیریت نقدینگی براساس اطلاعات منابع و مصارف بانک
Table 1: Variables of the liquidity management model based on the information of the bank's sources and expenses
|
متغیر |
منابع |
متغیر |
مصارف |
|
X1 |
میزان وصول مطالبات تسهیلات در سررسید (وصول مطالبات بابت طرح‌های متوسط و بزرگ و شعب) وصولی منابع داخلی |
Y1 |
میزان پرداخت تسهیلات (پرداخت تسهیلات به طرح‌های متوسط و بزرگ و شعب) از محل منابع داخلی |
|
X2 |
میزان وصولی‌های اعتبارات اسنادی ریالی |
Y2 |
میزان بازپرداخت اعتبارات اسنادی ریالی سررسید شده |
|
X3 |
میزان وصولی‌های اعتبارات اسنادی ارزی |
Y3 |
میزان بازپرداخت اعتبارات اسنادی ارزی سررسید شده |
|
X4 |
میزان وصولی از ضمانت‌نامه‌های ریالی |
Y4 |
میزان بازپرداخت ضمانت‌نامه‌های ریالی |
|
X5 |
میزان وصولی از ضمانت‌نامه‌های ارزی |
Y5 |
میزان بازپرداخت ضمانت‌نامه‌های ارزی |
|
X6 |
میزان جذب سپرده‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز افراد حقیقی و حقوقی |
Y6 |
میزان کاهش سپرده‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز افراد حقیقی و حقوقی |
|
X7 |
میزان جذب سپرده‌های جاری قرض‌الحسنه ریالی افراد حقیقی وحقوقی |
Y7 |
میزان کاهش سپرده‌های جاری قرض‌الحسنه ریالی افراد حقیقی و حقوقی |
|
X8 |
میزان جذب سپرده‌های جاری قرض‌الحسنه ارزی افراد حقیقی وحقوقی |
Y8 |
میزان کاهش سپرده‌های جاری قرض‌الحسنه ارزی افراد حقیقی و حقوقی |
|
X9 |
میزان جذب سپرده‌های کوتاه‌مدت عادی و ویژه افراد حقیقی وحقوقی |
Y9 |
میزان کاهش سپرده‌های کوتاه‌مدت عادی و ویژه افراد حقیقی و حقوقی |
|
X10 |
میزان جذب سپرده‌های بلند مدت افراد حقیقی وحقوقی |
Y10 |
میزان کاهش سپرده‌های بلندمدت افراد حقیقی وحقوقی |
|
X11 |
میزان سپرده‌های اعتبارات اسنادی ریالی |
Y11 |
میزان کاهش سپرده‌های اعتبارات اسنادی ریالی |
|
X12 |
میزان سپرده‌های اعتبارات اسنادی ارزی |
Y12 |
میزان کاهش سپرده‌های اعتبارات اسنادی ارزی |
|
X13 |
میزان سپرده‌های ضمانت‌نامه‌های ریالی |
Y13 |
میزان کاهش سپرده‌های ضمانت نامه‌های ریالی |
|
X14 |
میزان سپرده‌های ضمانت‌نامه‌های ارزی |
Y14 |
میزان کاهش سپرده‌های ضمانت نامه‌های ارزی |
|
X15 |
میزان فروش اوراق مشارکت |
Y15 |
میزان بازخرید اوراق مشارکت |
|
X16 |
میزان فروش گواهی سپرده سرمایه‌گذاری عام |
Y16 |
میزان بازخرید گواهی سپرده سرمایه‌گذاری عام |
|
X17 |
میزان کاهش سپرده قانونی |
Y17 |
میزان افزایش سپرده قانونی |
|
X18 |
میزان دریافتی از سایر وصولی‌ها (مثل حساب مشترک مشارکت مدنی، مانده مطالبه‌نشده |
Y18 |
میزان سایر پرداختی‌ها (مثل کارمزدهای پرداختی و ...) |
|
X19 |
میزان فروش چک‌های بین بانکی و ایران چک |
Y19 |
میزان بازخرید چک‌های بین بانکی و ایران چک |
|
X20 |
میزان 1% سپرده قانونی دریافتی از بانک مرکزی |
Y20 |
هزینه‌های تأمین مالی، سود اوراق مشارکت، گواهی‌سپرده، سود پرداختی به بانکها |
|
X21 |
میزان اعتبارات ریالی دریافتی از بانک‌های داخلی |
Y21 |
میزان بازپرداخت اعتبارات ریالی دریافتی از سایر بانک‌های داخلی |
|
X22 |
میزان اعتبارات ارزی از سایر بانک‌های داخلی |
Y22 |
میزان بازپرداخت اعتبارات ارزی دریافتی از سایر بانک‌های داخلی |
|
X23 |
میزان اعتبارات ارزی دریافتی از بانک‌های خارجی |
Y23 |
میزان بازپرداخت اعتبارات ارزی دریافتی از بانک‌های خارجی |
|
X24 |
میزان اعتبارات ریالی دریافتی از بانک مرکزی |
Y24 |
میزان بازپرداخت اعتبارات ریالی دریافتی از بانک مرکزی |
|
X25 |
میزان اعتبارات ارزی دریافتی از بانک مرکزی |
Y25 |
میزان بازپرداخت اعتبارات ارزی دریافتی از بانک مرکزی |
|
X26 |
میزان وصولی حاصل از قراردادهای عاملیت لیزینگ |
Y26 |
میزان پرداخت لیزینگ ماشین آلات و تجهیزات و هپکو |
|
X27 |
میزان سپرده ارزی موضوع بند 7 تبصره 2 |
Y27 |
میزان پرداخت سپرده ارزی موضوع بند 7 تبصره 2 |
|
x28 |
وصولی حاصل از فروش سهام |
Y28 |
میزان خرید سهام و افزایش سرمایه |
|
X29 |
سود سهام دریافتی |
Y35 |
میزان هزینه‌های اداری پرسنلی |
|
X30 |
میزان وصول اعتبارات ریالی پرداختی به سایر بانکها |
Y36 |
میزان هزینه‌های سرمایه‌ای |
|
X31 |
میزان دریافت کارمزد خدمات بانکی |
Y37 |
میزان پرداخت مالیات و عوارض بودجه |
|
X32 |
میزان فروش دارایی‌های مازاد و غیرمولد و املاک تملیکی |
Y39 |
پرداخت اعتبار به سایر بانکها شامل سپرده ریالی و ارزی ما نزد دیگران |
|
X33 |
وصولی کل منابع تبصره‌ای |
Y40 |
پرداخت مصارف تبصره‌ای در کل |
جدول 2: متغیرهای مدل مدیریت نقدینگی براساس اطلاعات ترازنامه بانک
Table 2: Liquidity management model variables based on bank balance sheet information
|
متغیر |
بدهی‌های جاری |
متغیر |
دارایی‌های جاری |
|
X 15 |
میزان ذخایر و سایر بدهی‌ها شامل: میزان وجوه حاصل از اوراق مشارکت |
Y31 Y32 |
میزان موجودی نقد شامل: میزان وجوه درراه میزان حساب صندوق میزان حساب اسکناس و نفوذ بیگانه |
|
X24 X25 X20 |
میزان بدهی به بانک مرکزی شامل: میزان بدهی به بانک مرکزی در حساب جاری 20710 میزان بدهی به بانک مرکزی بابت مابعدالتفاوت نرخ ارز میزان تسهیلات دریافتی از بانک مرکزی (ماده 55 قانون برنامه سوم) مبلغ 1% از سپرده‌های قانونی سایر بانکها نزد بانک قرار گیرد تا صرف اعطای تسهیلات به طرح‌های بخش‌های مرتبط با ویژگی عمده اشتغال‌زایی شود. |
Y25 |
میزان مطالبات نزد بانک مرکزی شامل: میزان حساب جاری ما نزد بانک مرکزی |
|
X21 X22 X33 |
میزان بدهی به بانکها و مؤسسات اعتباری شامل: میزان تسهیلات دریافتی از بانکها میزان وام و اعتبار از بانک‌های خارجی میزان تسهیلات دریافتی بابت یوزانس |
Y21 Y22 Y23 Y38 Y29 Y33 Y34 Y30 |
میزان مطالبات از بانکها و مؤسسات اعتباری شامل: میزان حساب جاری ما نزد بانکها میزان سپرده ارزی دیداری نزد بانک‌های داخلی میزان سپرده ارزی دیداری نزد بانک‌های خارجی میزان سپرده‌های ارزی مدت‌دار نزد بانک‌های داخلی میزان سپرده‌های ارزی مدت‌دار نزد بانک‌های خارجی میزان حساب بین بانکها میزان پرداخت چک‌های صادره سایر بانکها (تسویه‌نشده) میزان حساب وام و اعتبار اعطایی به بانک‌های ایرانی |
|
X7 X8 X19 X18 |
میزان سپرده‌های دیداری شامل: میزان سپرده قرض‌الحسنه جاری ریالی میزان سپرده قرض‌الحسنه جاری ارزی میزان چک‌های بانکی فروخته‌شده میزان مانده مطالبه‌نشده به ریال میزان حواله‌های عهده ما میزان حساب مشترک مشارکت مدنی (با احتساب درصدی از آن بسته به طرح در زمان t) |
Y41 |
میزان تسهیلات اعطایی و مطالبات از بخش غیردولتی |
|
X6 |
میزان سپرده‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز ریالی و مشابه |
|
|
|
X10 X11 |
میزان سپرده‌های سرمایه‌گذاری مدت‌دار شامل: میزان حساب سپرده سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت عادی و ویژه میزان حساب سپرده سرمایه‌گذاری بلندمدت (با احتساب درصدی از آن طبق برنامه) |
|
|
|
X2 x3 X13 ,x14 X34 X12 |
میزان سایر سپرده‌ها شامل: میزان حساب پیش‌دریافت از مشتریان بابت اعتبارات اسنادی/غیر دولتی میزان اعتبارات اسنادی/داخلی میزان نقدی ضمانت نامه‌های صادره میزان حساب پیش دریافت بابت سایر تسهیلات میزان پیش‌دریافت از مشتریان بابت اعتبارات اسنادی به ارز |
|
میزان سایر دارایی‌ها شامل: میزان حساب تمبر مالیاتی میزان حساب طلا و نقره |
گام پنجم: تعیین محدودیت‌های سیستمی مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک
با مطالعه رفتار متغیرها و حدودی که متغیر می‌تواند در آن محدوده قرارگیرد، به‌عنوان متغیرهای سیستمی به مدل اضافه شده است. همچنین، در بعضی از متغیرها با توجه به جداول منابع و مصارف شش ماهه اول سال، حد بالا یا حد پایین یا هر دو حد در نظر گرفته شده است. جدول 3 مهم‌ترین نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی بانک و مقادیر استاندارد هر یک را نشان می‌دهد.
جدول 3: مهم‌ترین نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی بانک و محدودیت‌های الزام‌آور آنها
Table 3: The most important ratios affecting bank liquidity and their binding limits
|
ردیف |
نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی |
توضیحات |
|
1 |
نسبت نقدینگی برابر است با دارایی‌های جاری به بدهی‌های جاری |
طبق استاندارد جهانی مطلوب این نسبت 1.3% است. در ایران این نسبت به دلیل بالابودن دارایی‌های جاری بین 3% تا 5% منظور می‌شود. این نسبت از لحاظ مدیریت نقدینگی و سرمایه در گردش و نیز تنظیم جداول بودجه بندی نقدی و سررسید دارایی‌ها و بدهی‌های متناظر با هم در بانک، کاربرد اساسی دارد. |
|
2 |
نسبت آنی برابر است با دارایی‌های نقد به بدهی‌های جاری |
این نسبت میزان دارایی‌های با قابلیت نقد شوندگی بسیار بالا را نسبت به بدهی‌های جاری نشان می‌دهد. |
|
3 |
نسبت موجودی حساب بانک ما نزد سایر بانکها به صندوق |
استاندارد این نسبت برابر یک است. |
|
4 |
نسبت سپرده‌های غیردیداری به سپرده‌های دیداری |
استاندارد این نسبت درشرایط تورمی بیش از یک می‌باشد. |
|
5 |
نسبت حساب بانک ما نزد سایر بانکها به حساب سایر بانکها نزد بانک ما |
استاندارد این نسبت یک است؛ ولی با توجه به اینکه بانک برای انجام مبادلات تجاری به نگهداری موجودی حساب نزد بانک‌های دیگر احتیاج بیشتری دارد (به دلیل تعداد کم شعب بانک) این نسبت در این بانک بالاتر است. |
|
6 |
نسبت مانده انواع چک‌های فروخته‌شده به بدهی‌های جاری |
استاندارد این نسبت حدودا 40% است. این نسبت ریسک حاصل از مانده انواع چک‌های فروخته‌شده بانک را در قیاس با بدهی‌های بانک مشخص می‌سازد. انواع چک‌های فروخته‌شده شامل ایران چک، چک پول، چک بانکی، چک رمزدار در نظر گرفته می‌شود. |
|
7 |
نسبت کل مصارف به کل منابع |
استاندارد این نسبت بین 70% الی 80% است. این نسبت، میزان کل مصارف بانک را در مقایسه با کل منابع مقایسه می‌کند و توازن دخل و خارج بانک را نشان می‌دهد. |
|
8 |
نسبت وجه نقد و شبه نقد در صندوق بانک به مانده سپرده‌های دیداری شعب |
استاندارد این نسبت بین 7% الی 10% است. این نسبت، میزان توانایی بانک را در بازپرداخت بدهی‌های آنی و فوری نمایان می‌سازد. |
|
9 |
نسبت میانگین وجه نقد صندوق شعب به مانده صندوق (بر حسب فصل/ماه /هفته /روز) |
این نسبت توازن و تناسب بین وجوه نقد در طی یک دوره مشخص در قیاس با مانده روزانه آن نمایان می‌سازد. |
گام ششم: تعیین محدودیت‌های آرمانی مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک
محدودیت آرمانی اول عبارت است از برابرشدن مجموع ورودی‌ها و خروجی‌های سیستم نقدینگی. به عبارت دیگر، محدودیت اول برابر است با مجموع ورودی‌ها (منابع، بدهی‌های جاری). به‌علاوه موجودی نقد اول دوره به‌علاوه 5 درصد مجموع خروجی‌ها (مصارف، دارایی‌های جاری) منهای مجموع خروجی‌ها (مصارف، دارایی‌های جاری) از سیستم نقدینگی به‌علاوه انحراف مثبت از آرمان منهای انحراف منفی از آرمان برابر سطح مطلوب که در مدل سطح مطلوب برابر صفر در نظر گرفته شده است. سایر محدودیت‌های آرمانی مدل براساس نسبت‌های نقدینگی، نسبت آنی، نسبت سپرده‌های غیردیداری به سپرده‌های دیداری، نسبت موجودی حساب بانک ما نزد سایر بانکها به صندوق، نسبت حساب بانک نزد سایر بانکها به حساب سایر بانکها نزد بانک ما، نسبت مانده انواع چک‌های فروخته‌شده به بدهی‌های جاری، نسبت کل مصارف به کل منابع، نسبت وجه نقد و شبه نقد در صندوق بانک به مانده سپرده‌های دیداری بانک و نسبت میانگین وجه نقد صندوق شعب به مانده صنـدوق در نظر گرفته شده است.
گام هفتم: بیان تابع هدف مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک
تابع هدف مدل مدیریت نقدینگی عبارت است از مینیمم‌کردن مجموع انحرافات موزون نامطلوب تعیین‌شده آرمان‌های مختلف با سطح اولویت ترتیبی یکسان و پلی با اولویت نسبی متفاوت در یک سطح. اولویت نسبی نسبت‌های مؤثر بر نقدینـگی با توجه به رتبه‌بندی معیارهای قضاوتی ترجیحات، به کمک کارشناسان و مدیران با تجربه بانک، نمره‌گذاری و تعیین شد. اطلاعات مذکور با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی و نرم‌افزار انتخابگر خبره حل و ضرایب نسبت‌ها در تابع هدف به شرح جدول 4 محاسبه شدند.
جدول 4: ضرایب اهمیت نسبی نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی در تابع هدف
Table 4: Relative importance coefficients of ratios affecting liquidity in the objective function
|
ردیف |
عنوان نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی |
ضرایب اهمیت نسبی نسبت‌ها در تابع هدف ((wi |
|
1 |
نسبت نقدینگی |
218319/0 |
|
2 |
نسبت آنی |
251297/0 |
|
3 |
نسبت موجودی حساب ما نزد سایر بانکها به صندوق |
125178/0 |
|
4 |
نسبت سپرده‌های غیر دیداری به سپرده‌های دیداری |
068581/0 |
|
5 |
نسبت حساب ما نزد سایر بانکها به حساب سایر بانکها نزد ما |
0833193/0 |
|
6 |
نسبت مانده انواع چک‌های فروخته‌شده به بدهی‌های جاری |
080177/0 |
|
7 |
نسبت کل مصارف به کل منابع |
040106/0 |
|
8 |
نسبت وجه نقد وشبه نقد در صندوق بانک به مانده سپرده‌های دیداری شعب |
064612/0 |
|
9 |
نسبت میانگین وجه نقد صندوق شعب به مانده صندوق |
068538/0 |
|
|
1∑ wi = |
|
منبع: یافته‌های پژوهش.
در طراحی مدل فرض شد ذخیره احتیاطی 5 درصد مجموع خروجی‌ها است. میزان ذخیره احتیاطی به سه عامل میانگین تقاضا، تغییرات تقاضا، سطح سرویس مدنظر و سیاست بانک در این خصوص بستگی دارد. طبیعتاً میزان در نظر گرفته شده برای ذخیره احتیاطی تغییرپذیر خواهد بود. با توجه به اینکه اطلاعات منابع و مصارف بانک و نیز اطلاعات خلاصه دفتر کل به‌طور ماهیانه تهیه می‌شود، دوره زمانی داده‌های مدل ماهیانه در نظر گرفته شده است. در صورتی که این اطلاعات برای دوره‌های زمانی کوتاه‌تر موجود باشد، می‌توان مدل را برای دوره‌های کمتـر نظیر یک هفتـه و حتی یا روزانه تدوین و حـل کرد.
مؤلفه‌های به‌کاررفته در مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک عبارت‌اند از:
Xik: منابع یا بدهی‌های جاری i در دوره k
Yjk: مصارف یا دارایی‌های جاری j در دوره k
Wkr: ضریب دوره k برای هر معادله r در تابع هدف
ar: نسبت مورد انتظار برای محدودیت r
a1: ضریب مورد انتظار آرمان اول
a2: ضریب مورد انتظار نسبت نقدینگی
a3: ضریب مورد انتظار نسبت آنی
a4: ضریب مورد انتظار نسبت موجودی نزد سایر بانکها به صندوق
a5: ضریب مورد انتظار نسبت سپرده‌های غیردیداری به سپرده‌های دیداری
a6: ضریب مورد انتظار نسبت حساب ما نزد سایر بانکها به حساب سایر بانکها نزد ما
a7: ضریب مورد انتظار نسبت میزان چک‌های فروخته‌شده به بدهی‌های جاری
a8: ضریب مورد انتظار نسبت کل مصارف به کل منابع
a9: ضریب مورد انتظار نسبت نقد و شبه نقد در صندوق
a10: ضریب مورد انتظار نسبت میانگین وجه نقد صندوق شعب به مانده صندوق (بر حسب ماه)
A: موجودی نقد اول دوره
a: ذخیره احتیاطی
n1, n2: مقدار استاندارد نسبت نقدینگی
n3: مقدار استاندارد نسبت آنی
n4: مقدار استاندارد نسبت موجودی نزد سایر بانکها به صندوق
n5: مقدار استاندارد نسبت سپرده‌های غیر دیداری به دیداری
n6: مقدار استاندارد نسبت حساب ما نزد سایر بانکها به حساب سایر بانکها نزد بانک ما
n7: مقدار استاندارد نسبت میزان چک‌های فروخته‌شده به بدهی‌های جاری
n81, n82: مقدار استاندارد نسبت کل مصارف به کل منابع
n91, n92: مقدار استاندارد نسبت نقد و شبه نقد در صندوق
n10: میانگین وجه نقد صندوق شعب به مانده صندوق (بر حسب ماه)
dr+: انحراف مثبت از آرمان
dr-: انحراف منفی از آرمان
مدل نهایی برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک به شرح ذیل است:
تابع هدف مدل
S.t.
اولین محدودیت آرمانی
محدودیت نسبت نقدینگی
محدودیت نسبت نقدینگی
محدودیت نسبت آنی
محدودیت نسبت موجودی بانک ما نزد سایر بانکها به صندوق
محدودیت نسبت سپرده‌های غیردیداری به سپرده‌های دیداری
نسبت حساب بانک ما نزد سایر بانکها به حساب سایر بانکها نزد بانک ما
محدودیت نسبت مانده انواع چک‌های فروخته‌شده به بدهی‌های جاری
محدودیت نسبت کل مصارف به کل منابع
محدودیت نسبت کل مصارف به کل منابع
محدودیت نسبت نقد و شبه نقد در صندوق
محدودیت نسبت نقد و شبه نقد در صندوق
محدودیت نسبت میانگین وجه نقد صندوق شعب به مانده صندوق
محدودیت سیستمی مربوط به وزن منابع و مصارف
محدودیت سیستمی مربوط به وزن منابع و مصارف
i=1,2,3,...,33 , j=l, … , m , j=1,2,3,…,40
پژوهش حاضر از نوع پژوهش توصیفی است که در آن از روش مدل‌سازی ریاضی و نرم‌افزارهای تحقیق در عملیات برای حل مدل بهره گرفته است. داده‌های استفاده‌شده در پژوهش، جداول منابع و مصارف برنامه و عملکرد بانک است. اطلاعات ضرایب نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی در تابع هدف برای تعیین ضرایب نسبت‌های مؤثر بر نقدینگی بانکها با توجه به رتبه‌بندی معیارهای قضاوتی ترجیحات و روش تحلیل سلسله‌مراتبی و حل با کمک انتخابگر خبره به دست آمده‌اند. جدول 5 جواب مدل ریاضی برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک یعنی مقادیر بهینه متغیرهای ورودی و خروجی مدل برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک را نشان می‌دهد.
جدول 5: نتایج حل مدل و مقادیر بهینه متغیرهای تصمیم بر حسب مقادیر واقعی داده‌ها
Table 5: Model solution results and optimal values of decision variables according to actua data values
|
متغیرهای‌ورودی |
نتایج حل مدل |
متغیرهای ورودی |
نتایج حل مدل |
متغیرهای خروجی |
نتایج حل مدل |
متغیرهای خروجی |
نتایج حل مدل |
|
X1 |
267522 |
X17 |
0 |
Y1 |
1448396 |
Y21 |
0 |
|
X2 |
5189000 |
X18 |
0 |
Y2 |
2970000 |
Y 22 |
28420570 |
|
X3 |
176000 |
X19 |
0 |
Y3 |
1030000 |
Y 23 |
0 |
|
X4 |
65952 |
X20 |
0 |
Y4 |
0 |
Y24 |
4631950 |
|
X5 |
10025 |
X21 |
0 |
Y5 |
0 |
Y 25 |
0 |
|
X6 |
1340000 |
X22 |
0 |
Y6 |
6700000 |
Y26 |
75000 |
|
X7 |
2908800 |
X23 |
0 |
Y7 |
0 |
Y27 |
1725000 |
|
X8 |
0 |
X 24 |
0 |
Y8 |
0 |
Y28 |
0 |
|
X9 |
8555000 |
X 25 |
110000 |
Y9 |
0 |
Y 29 |
0 |
|
X10 |
9581000 |
X 26 |
4963200 |
Y10 |
3068520 |
Y30 |
0 |
|
X11 |
100000 |
X 27 |
2300000 |
Y11 |
0 |
Y31 |
0 |
|
X12 |
85000 |
X 28 |
45787 |
Y12 |
0 |
Y32 |
0 |
|
X13 |
0 |
X 29 |
34390 |
Y13 |
0 |
Y33 |
8000000 |
|
X14 |
32501440 |
X30 |
0 |
Y14 |
323571300 |
Y34 |
1725000 |
|
X15 |
479700 |
X31 |
1914950 |
Y15 |
99660400 |
Y35 |
1151700 |
|
X16 |
573560 |
X32 |
1317800 |
Y16 |
0 |
Y36 |
18969 |
|
|
|
X33 |
863628 |
Y17 |
0 |
Y37 |
0 |
|
|
Y18 |
0 |
Y38 |
1902410 |
|||
|
Y19 |
0 |
Y39 |
0 |
||||
|
Y20 |
|
Y40 |
6588828 |
||||
منبع: یافته‌های پژوهش.
با در دست داشتن مدل ریاضی برنامه‌ریزی می‌توان تحلیل حساسیت به عمل آورد و سناریوهای مختلف را با بردار جواب‌های بهینه آنها به دست آورد. همچنین، اگر محدودیت‌های مدیریتی در اجرای مقادیر پیشنهادی برای بانک وجود داشت، می‌توان جدول بهبنه دوم و سوم و ... را از نرم‌افزارها دریافت کرد و اجراشدنی‌ترین بردار را نهایی کرد و اقدامات اصلاحی را در قالب نقشه راه، برای کاهش شکاف بین وضعیت موجود و جواب‌های بهینه حاصل از نرم‌افزار را به عمل آورد. بدهی است در صورت اجرایی‌کردن جداول بهینه دوم، بهینه سوم و ... ما را اندکی از مقدار کمینه مجموع انحرافات تابع هدف اولیه دور می‌کنند؛ ولی مزیت اجراپذیر بودن در کنار قابلیت تحلیل حساسیت به تصمیم‌گیری می‌افزاید.
برای ارزیابی مناسب و اثربخش بودن مدل پیشنهادی برنامه‌ریزی آرمانی مدیریت نقدینگی بانک، نتایج حل مدل، ارائه و اعتبار نظری مدل با استفاده از پرسشنامه‌ای ارزیابی شدند. ابعاد هفت‌گانه مورد پرسش در این بررسی عبارت بودند از میزان انعطافپذیری، میزان کاربردی بودن، میزان تأثیر‌گذار بودن نسبت‌های در نظر گرفته شده، میزان پذیرفتنی بودن متغیرها، میزان صحت محدودیت‌های آرمانی، میزان صحت محدودیت‌های سیستمی و درنهایت، میزان سادگی درک و به‌کارگیری مدل. به این منظور، 30 نفر از کاربران مدل و خبرگان مرتبط بانک، انتخاب و دیدگاه آنها نسبت به مدل براساس ابعاد 7 گانه فوق جمع‌آوری شد. برای استفاده از فنون آمار استنباطی و امکان تعمیم نتایج آن، برای هر بعد یا سؤال ارزیابی 7 گانه، فرضیه آماری مجزایی تدوین شد، توزیع نمونه‌گیری آماره و نوع آماره آزمون بررسی شد، سطح زیرمنحنی مقدار بحرانی محاسبه شد و درنهایت، تصمیم‌گیری نهایی به عمل آمد. نتایج ارزیابی‌ها انعطافپذیری، کاربردی و آسان‌بودن، مناسب‌بودن نسبت‌ها و متغیرهای در نظر گرفته شده، مناسب‌بودن محدودیت‌های آرمانی و سیستمی مدل را در سطح اطمینان 95% تأیید کردند.
هدف از این پژوهش، طراحی مدل ریاضی بهینه برای مدیریت نقدینگی بانک است. با توجه به وجود تعدد و تضاد میان معیارهای متعدد تصمیم‌گیری، استفاده از مدل‌های برنامه‌ریزی آرمانی در دستور کار قرار گرفت. ابتدا الگوی گام به گام هفت مرحله‌ای عمومی برای تشریح مراحل برپایی این مدل‌ها ارائه شد، سپس با استفاده از داده‌های بانک تخصصی نمونه، مدل برنامه‌ریزی آرمانی نقدینگی بانک تهیه و آزمون شد. درنهایت، برای ارزیابی اثربخشی الگوی مدل‌سازی هفت مرحله‌ای پیشنهادی و مدل ریاضی برنامه‌ریزی آرمانی نقدینگی بانک، از هفت سؤال کلان مهم برای ارزیابی اثربخشی استفاده شد. سؤالات مذکور دربارۀ میزان انعطاف پذیر‌ی، میزان کاربردی بودن، میزان تأثیر‌گذار بودن نسبت‌های در نظر گرفته شده برای نقدینگی بانک، میزان پذیرفتنی بودن متغیرهای مدل، میزان صحت محدودیت‌های آرمانی، میزان صحت محدودیت‌های سیستمی و درنهایت، میزان سادگی درک و به‌کارگیری الگو و مدل پیشنهادی حل‌شده است. 30 نفر از خبرگان برخوردار از دانش و تجربه کافی و تأییدشدۀ بانک، ارزیابی‌ها را انجام دادند و امتیازدهی کردند. نتایج آزمون مدل طراحی‌شده حاکی از اعتماد بالای کاربران خبره بانک به مدل در سطح اطمینان 95% بودهاند.
نتایج حاصل از حل این مدل‌ها، امکان تدوین برنامه مسیر و تغییر از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب را برای بانک فراهم می‌کند و مدیران آن را قادر به مشاهده و درک فوری نتایج حاصل از هرگونه تغییر احتمالی در هر یک از اجزای مدل پیشنهادی نظیر تغییر تعداد آرمان‌ها، وزن‌های اهمیت آنها در تابع هدف، تغییر محدودیت‌های سیستمی و آرمانی ازطریق حل مجدد مدل می‌سازد؛ بنابراین، ابزار مدل‌سازی مذکور مدیران، این بانکها را قادر می‌سازد تا از فرصت سناریوسازی آینده و طرح اقدامات مختلف برای مدیریت ریسک بانک که از محورهای مورد تأکید اصول مدیریت ریسک ارائه‌شده توسط کمیته بازل است، بهره‌مند شوند. همچنین، با توجه به تشابه عملیات بانکی در سیستم‌های بانکی کشور، باوجود موارد افتراقی چند، به‌کارگیری الگوی مفهومی و مدل عملیاتی پیشنهادی در این پژوهش با اندکی تغییرات و تعدیلات، زمینه‌های لازم برای مدیریت کارآمدتر نقدینگی در سایر بانکها را فراهم خواهد کرد.
پیشنهاد مؤلفین برای توسعه نتایج این پژوهش شامل ملحوظ‌کردن اقلام زیرخط ترازنامه و ریسک و شوک‌های اقتصادی و سیاسی است. لزوم توجه ویژه به مدیریت ترازنامه، ورود اطلاعات غیرترازنامه‌ای و اقلام زیرخط ترازنامه و نیز مدیریت ریسک در سطوح عملیاتی بانک ازطریق شناسایی عوامل مؤثر بر ریسک اعتباری، ریسک عملیاتی، ریسک نقدینگی و ریسک بازار، ریسک نرخ بهره و ریسک نرخ ارز در تکمیل مدل مؤثر خواهد بود. با توجه به قطعی‌بودن مدل این پژوهش و نادقیق و مبهم بودن داده‌های بانکها و ابهام در فضای اقتصادی و بانکی کشور، انجام پژوهش و مدل‌سازی با استفاده از داده‌های فازی می‌تواند بر ارزش این پژوهش بیفزاید. در پژوهش‌های جدید می‌توان نوع و میزان حساسیت نقدینگی بانک را نسبت به تغییرات در بازار اقتصادی نظیر تغییرات در نرخ‌های ارز، میزان صادرات و واردات کشور، بازارهای رقیب نظیر بازارهای سرمایه (بورس و فرابورس) و بازارهای حقیقی (مسکن و ...) سنجید و برای این تغییرات احتمالی نظام بانکی را مهیا کرد.
)