نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد حسابداری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
2 دانشجوی دکتری حسابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس،بندر عباس ،ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The aim of this study is to determine the extent of influence and interactions of 69 constituents and subsections of the “Model of Sustainable Development Professional Accounting Ethics”, which was proposed by Namazi et al. (2017). In effect the present study is a qualitative research that has been conducted by means of DEMATEL technique. Accordingly, 15 professional accounting and researchers were asked to fill questionnaires regarding various ethical constructs in 2016. The research findings demonstrated that the most influential factors of the sustainable development professional accounting ethic’s model consist of: 1. individual construct- faith and belief in God, optimism and avoiding partiality; 2. social construct- confidence building, work ethics, work interest, struggling for covering the mistakes, respecting human dignity and mutual respect; 3. Economic- organizational construct- preserving work status, struggling for reducing conflict of interests, taking part in different decisions and harmony with organizational objectives, having a dependable knowledge of laws and rules, struggle for the spread of work ethics and promotion of quality, and 4. Environmental constituent- prevention from environmental destruction and dissemination of pollution and responsibility before the environment. The most important finding of this research is that the proposed model is an interactive process in the sense that its components display reciprocal influence. Thus, to enhance work ethics of accounting, all aspects of the model have to be taken into account so as to maintain a coherent development that harmonizes all elements and results of the model.
کلیدواژهها [English]
در حال حاضر، حسابداری با مشکلهای عدیدۀ فنی و حرفهای از قبیل تعیین ارزش منصفانه، نحوۀ گزارشگری مالی داخلی و خارجی، تأثیر تورم بر صورتهای مالی و تعیین ارزش جاری دست به گریبان است. یکی از مشکلهایی که موجودیت حرفۀ حسابداری را بهخطر انداخته و حسابداران را در سراسر دنیا نگران اعتبار و حیثیت حرفه کرده است، بحث وقوع فسادهای مالی و ضعف در اخلاق حرفهای است [32]. اگرچه با وضع استانداردها و قوانین مالی، مانند قانون ساربنز- آکسلی[1] در آمریکا، تا حدی از وقوع فساد مالی جلوگیری میشود، اما توجه به اخلاق در حسابداری، راه نجات اصلی از این بحران است؛ زیرا اخلاق فراتر از قانون و دستورالعملهای مدون پیش میرود و به ویژگیهای فردی، مذهبی و اجتماعی، سازمانی و فرهنگی حسابداران مربوط میشود و برگرفته از اعتقادهای قلبی و باورهای واقعی حسابداران است؛ بنابراین، ضروری است مدیران و حسابداران در سطوح مختلف، بسترهای اخلاقی را در سازمانها فراهم کنند تا اصول اخلاقی رعایت شود.
متأسفانه، در ایران تاکنون مجامع حسابداری در زمینۀ مهم جلوگیری از فساد مالی و تدوین کدهای اخلاق حرفهای حسابداری، فعالیت عملی اثرگذار و چشمگیری انجام ندادهاند. این بیتوجهی شامل تصویب منشورهای اخلاقی و کدهای اخلاق حرفهای نیز میشود. در نتیجه، تاکنون منشور اخلاقی جامع حرفهای بومی و متناسب با فرهنگ اسلامی و ایرانی، وجود ندارد و عموم کدهای اخلاقی ارائهشده با اقتباس از نمونههای خارجی بوده است [26]. تدوین این کدها اگرچه تا حدی مفید و مؤثر هستند، اما برای نهادینهکردن اخلاق حرفهای در ایران کافی و خالی از ایراد نیـستند؛ زیرا از کدهای اخلاق حرفهای خارجی اقتباس شده است و بر وضعیت اسلامی، فرهنگی، اجتماعی و ملی کشورمان منطبق نیست. شایسته است در زمینۀ شناسایی عوامل اخلاقی مؤثر در حرفه تلاش شود، تا کدهایی همسو با وضعیت اسلامی، فرهنگی و اجتماعی بهوجود آید.
در این پژوهش به پیروی از «الگوی توسعۀ پایدار اخلاق حرفهای حسابداری» که نمازی و همکاران [26] تهیه کردهاند، میزان تعامل اجزای اخلاقی حسابداران ایران با استفاده از فن دیمتل بررسی میشود. در حقیقت هدف اصلی این پژوهش، بررسی تعامل اجزای «الگوی توسعۀ پایدار اخلاق حرفهای حسابداری» است. اهمیت پژوهش این است که با استفاده از یافتهها، میتوان میزان ارتباط و تعامل هر مؤلفۀ اخلاق را شناسایی کرد و به این ترتیب راهکارهای علمی، عملی و اجرایی را برای حرکت بهسمت شناسایی اجزای الگوی بومی و اخلاقیشدن جامعۀ حرفهای فراهم کرد.
در ادامه، ابتدا مبانی نظری و ادبیات موضوع تشریح و سپس پیشینۀ پژوهش آمده است. بهدنبال آن، روش پژوهش و یافتههای مربوط به متغیرهای پژوهش و در انتها بحث و نتیجهگیری، پیشنهادها و محدودیتهای پژوهش بیان میشود.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
اخلاق بهمعنی «خلق و خوی» و علم اخلاق بهمعنی«دانش بد و نیکخوییها» تعریف شده است [11]. اخلاق شاخهای از فلسفه تعریف میشود که ارزش را با توجه به رفتار انسان در ارتباط با درستی یا نادرستی اقدامها و خوبی یا بدی نیت و پیامدهای اقدامها بررسی میکند. بهعبارت دیگر، اخلاق مجموعهای از معیارهای اخلاقی برای بررسی درستی یا نادرستی یک موضوع است. اصطلاح اخلاق در مورد نظریهها و مبانی اخلاقی نیز کاربرد دارد و بهگونه کلی به سه حوزۀ اخلاق تحلیلی یا فرااخلاق[2]، اخلاق هنجاری[3] یا دستوری و اخلاق کاربردی[4] تقسیم میشود. شایان ذکر است، مرز روشنی بین این سه شاخه وجود ندارند [4]. فرااخلاق، انتزاعیترین شاخه از فلسفۀ اخلاق است. در فرااخلاق، روشهای کسب شناخت نسبت به گزارههای اخلاقی و تعیین حد و مرزهای معانی مفاهیم اخلاقی از قبیل استقلال، عینیت و بیطرفی بررسی میشود. همچنین، به بررسی توصیف فلسفی از ماهیت، توجیه، معقولیت، شرایط صدق و منزلت نظامها، معیارها، احکام و اصول اخلاقی، صرفنظر از محتوای خاص آنها پرداخته میشود. اخلاق هنجاری ضوابط و معیارهای چگونه زندگیکردن، خوب و بد، درست یا نادرست و مانند آن را تعریف و چگونگی انتخاب بین آنها و راه درست عملکردن را بر اساس قواعد معین بیان میکند [22]. اخلاق کاربردی به بحث در مورد چگونگی بهکارگیری نظریههای اخلاق هنجاری در موارد گوناگون میپردازد. این شاخه از اخلاق بر موارد عینی و جزئی تمرکز و برای حل معضلهای اخلاقی تلاش میکند. در این حوزه، بر حسب آنکه چه رویکردی دراخلاق هنجاری بهکار گرفته شده است، در باب خوب یا بدبودن موارد عینی و عملی داوری میشود [10].
فیلسوفها، نهادهای مذهبی و سایر گروهها اصول و ارزشهای اخلاقی ایدهآل را به شیوههای مختلف نیز تعریف کردهاند. نمونههایی از اصول یا ارزشهای اخلاقی تعیینشده در سطح اجرایی عبارتاند از: قوانین و مقررات، تعالیم مذهبی، مجموعه قوانین اصول اخلاقی در تجارت برای گروههای حرفهای یا صنعتی و آیینهای اخلاق حرفهای در سازمانها [29]. در گذشته، اخلاق حرفهای بیشتر بر نظام ارسطویی تکیه داشته است، اما اکنون پنج نظام اخلاقی اهمیت مییابد که شامل فایدهگرایی[5]، وظیفهگرایی[6]، عدالت فراگیر[7]، آزادیگرایی[8] و خیرگرایی[9] است. در چهار نظریۀ اول، اصول راهبردی اخلاق، ملاک نهایی ارزیابی است، درحالیکه، بنا به نظریۀ خیرگرایی، خداوند متعال برترین زیبایی و مشخصکنندۀ ملاک نهایی اخلاق است [7]. در نظام خیرگرایی اخلاقی، تقرب به خداوند هدف نهایی اخلاق است و دستیابی به عدالت فراگیر اجتماعی، آزادی، حرمت انسان و بیشترین سود نیز از اهداف زندگی اجتماعی در چهار ساحت فردی، شغلی، سازمان و جامعه است[10] [13]. در فایدهگرایی بر نتیجۀ اقدامهای شخص و فرضیههای فردی تمرکز میشود و اخلاقیبودن یک رفتار بر اساس میزان مطلوبیت و بررسی هزینه و فایدۀ آن اقدامها بیان میشود. بدین معنا که وقتی منافع کارها بیشتر از ضرر آن برای جامعه باشد، آن عمل اخلاقی به حساب میآید. در مقابل، وظیفهگرایان معتقدند اعمال ارزش ذاتی و فینفسه دارند و ارزش آنها به نتایج و یا لوازمی که در بر یا در پی دارند، منوط و متکی نیست؛ در نتیجه، شخص باید فقط به وظیفۀ خود عمل کند و به نتایج ناشی از اقدامهای خود نیندیشد. همچنین، نظام عدالت فراگیر، عملی را که موجب افزایش همکاری بین اعضای جامعه شود، اخلاقی میداند. در این دیدگاه به همکاری اجتماعی توجه ویژهای میشود. آزادیگرایی بیان میکند نخستین نیازمندی جامعه، آزادی است. بر این اساس، هر عمل که آزادی فردی را نقض کند، غیراخلاقی است [27].
هنگامی که بحث اخلاق در حسابداری مطرح میشود، اهمیتی دوچندان مییابد، زیرا حسابداری نیز در دنیای پیشرفتۀ اقتصادی امروز حرفهای حیاتی است و نظام اقتصادی به آن نیازمند است. اصولاً فلسفۀ حسابداری مبتنی بر انگارههای مثبت، بهویژه عدالت است. فلسفۀ افشای کافی اطلاعات سازمان، تسهیم دقیق هزینههای دوایر خدماتی به تولیدی و ارائۀ روشهای مختلف تسهیم (روش یکطرفه، دوطرفه و متقابل) پیدایش سیستمهای نوین بهای تمامشده مانند «سیستم هزینهیابی بر مبنای فعالیت»، منظورکردن درآمدهای یک دوره در مقابل هزینههای یک دوره، روشهای مختلف تعیین موجودی کالا، روشهای مختلف محاسبۀ استهلاک، حذف هرگونه سود یا زیان بین دوایر در صورتهای مالی تلفیقی و حسابرسی، نمونههایی از تجلی اصول اخلاقی و انگارههای مثبت در حسابداری هستند تا اعتماد عمومی را نسبت به صورتها و اطلاعات مالی افزایش دهند و این اطمینان را به استفادهکنندگان بدهند که اطلاعات مالی سازمانها بر اساس اصول و استانداردهای حسابداری و حسابرسی تهیه شده و قابل اعتماد است. بهطور کلی، حسابداری یک سیستم اطلاعاتی است که اطلاعات مالی و غیرمالی سازمان را به استفادهکنندگان مختلف داخلی و خارجی برای تصمیمگیریهای اقتصادی فراهم میسازد [3]. این اطلاعات بهویژه مورد استفادۀ دولت، سرمایهگذاران، بدهکاران، بستانکاران، بانکها و مؤسسههای اعتباری، بازار بورس، کارکنان و مدیران سازمانها و جامعه قرار میگیرد و میتواند برای پاسخگویی، ارزیابی عملیات، تغییر رفتار افراد حقیقی و حقوقی و تخصیص بهینۀ منابع کمیاب سازمان نیز بهکار رود. برای اینکه این اطلاعات نافع باشد، باید افزون بر رعایت موارد فنی و کمّی حسابداری، موارد کیفی آن نیز در نظر گرفته شود. اگرچه برخی استانداردها و دستورالعملها و چارچوب نظری در این زمینه را انجمنهای حسابداری از قبیل انجمن حسابداران رسمی آمریکا، فدراسیون بینالمللی حسابداران و انجمن حسابرسان داخلی تدوین کردهاند، اما این انتشارات نتوانستهاند بهطورکامل در ایفای نقش حسابداری مؤثر باشند و از اینرو برای توسعۀ کمی و کیفی حسابداری، توسعۀ اخلاق در حسابداری ضروری است.
مقالههای انتشاریافته در زمینۀ اخلاق حسابداری در مقایسه با سایر موضوعهای مهم حسابداری ناچیز است. نمازی و همکاران [25] گزارش میدهند که تعداد کل مقالههای اخلاق حرفهای حسابداری منتشرشده در نشریههای مختلف ایران تا پایان شهریور 1394 برابر با 110 مقاله است که با توجه به اهمیت موضوع و مقایسه با حجم مقالههای منتشرشده، رقم بسیار کوچکی است. تحلیل محتوا نیز نشان داد «مفاهیم اخلاقی» بیشترین و «اخلاق در حسابداری مدیریت» کمترین تعداد مقالهها را به خود اختصاص دادهاند. در این میان، پژوهشهای اندکی به تدوین الگوی اخلاقی حسابداری پرداختهاند و یافتههای محدودی نیز در این زمینه وجود دارد. برای نمونه، نمازی و ابراهیمی [24] در الگوبندی تأثیر شدت اخلاقی در گزارشگری موارد درونسازمانی تقلب دریافتند که شدت اخلاقی ادراکشده تأثیر متغیرهای عدالت سازمانی، نگرش در مورد گزارش موارد تقلب و هنجارهای غیرعینی را تعدیل خواهد کرد، اما تأثیر سازۀ دینداری را تعدیل نخواهد کرد.
اعتمادی و همکاران [12] اثر الگوی اخلاق کسبوکار و مسئولیت اجتماعی سازمانها در کسب مشروعیت اجتماعی و مزیت رقابتی را برای 50 مدیر مالی شرکتهای تولیدی و غیرتولیدی بررسی کردند. یافتههای مطالعۀ آنها نشان داد سازمانهایی که اخلاق در کسب وکار را رعایت میکنند، مزیت رقابتی و مشروعیت اجتماعی کسب میکنند.
آقایی و حصارزاده [1] به الگوسازی مفهومی اخلاق در حسابداری پرداختهاند و دیدگاه حسابداران را نسبت به این الگوها از طریق پیمایشی گزارش کردند. یافتههای این مطالعه بیانگر وجود هفت الگوی اخلاق در حسابداری بود که شامل: الگوی ترویج وظیفهگرایی، الگوی نتیجهگرایی، الگوی هماهنگی، الگوی قراردادی، الگوی ایجاد قدرت، الگوی خطر اخلاقی و الگوی ترویج دیگرگرایی است. همچنین، یافتههای مطالعه نشان داد هر یک از الگوهای مزبور، معیار و کارکردهای اخلاقی متفاوتی برای حسابداری تبیین میکند.
امینی [6] نیز به ارائۀ الگویی در زمینۀ اخلاق تجاری میپردازد که به چهار عامل وابسته است: 1. زمان: که به تحولات اخلاق تجاری در بازار در رابطه با عنصر زمان اشاره دارد، 2. فرهنگ: که به تحولات اخلاق تجاری در بازار در رابطه با عنصر فرهنگ مربوط میشود، 3. دیدگاه شرکتها در مقابل دیدگاه جامعه: که به دوگانگی و ادراکیبودن پدیدۀ اخلاق در خلال زمان و فرهنگ اشاره دارد و بر اساس آن، با گذشت زمان این مسأله روشنتر میشود و 4. قابلقبول یا غیرقابل قبولبودن اخلاق تجاری: که مجدداً دوگانگی و ادراکیبودن این پدیده را در گذر زمان و فرهنگ بیان میکند. آنچه قابل قبول ارزیابی شود، عملی اخلاقی محسوب میشود و در غیر این صورت، فعل غیراخلاقی تلقی میشود. شایان ذکر است چهار عامل ذکرشده، وابستگیهای متقابل دارند. برای نمونه زمان و فرهنگ بر دو عامل دیگر اثر میگذارند، در حالیکه فرهنگ نیز به زمان وابسته است.
در خارج از ایران، هابرستروه و همکاران [14] با توجه به نام تجاری و حوزۀ شرکت، با ایجاد الگویی پیشنهاد میدهند که مصرفکنندگان قضاوتهای اخلاقی خود را در مورد شرکتهایی لحاظ کنند که عملکرد غیراخلاقی دارند. این الگو در شرایط فرهنگی مختلف قابل تعدیل است و مواردی مانند اثر محیط خارجی و اعتبار زیستمحیطی را نیز در خود جای میدهد.
مرزوکی و همکاران [18] به تدوین الگوی خودکارآمدی در آموزش حسابداری پرداختند. یافتههای پژوهش آنان نشان داد رابطۀ مثبت و معناداری بین متغیرهای نگرش، حمایت همکاران، حمایت مدیران و خودکارآمدی آموزش اخلاق حرفهای حسابداری وجود دارد. همچنین، یافتهها رابطۀ مثبتی را بین خودکارآمدی آموزش اخلاق حرفهای حسابداری و گسترش آموزش اخلاق حرفهای حسابداری نشان داد.
آلین و همکاران [5] در پژوهشی به ارائۀ الگوی مفهومی قصد گزارش موارد تقلب حسابرسان مستقل پرداختند. در این الگو، عوامل فردی (مانند نگرش در مورد گزارش موارد تقلب و هزینههای شخصی گزارشگری)، اثر مثبتی بر قصد گزارشگری اعمال تقلب دارد و این تأثیر بهوسیلۀ عاملهای مرتبط با مسئله، مانند درک شدت تقلب اخلاقی تعدیل میشود.
سونسون و وود [30] در پژوهشی به تهیۀ یک چارچوب مفهومی از سازمان و اخلاق کسب و کار پرداختند که پایهای برای توسعه و پالایش ارتباطهای اخلاقی در سازمان فراهم میآورد و باعث همکاری و اتحاد در ارتباطهای اخلاقی میشود.
مالهوترا و جینا [17] با ارائۀ الگوی اخلاق بازاریابی، ابتدا برای تصمیمگیری اخلاقی «آگاهی» را تعریف کردند و بیان میکنند که با آگاهی از شرایط میتوان درک درستی از مشکلها داشت و بر اساس درک ایجادشده به قضاوت اخلاقی پرداخت. سپس بر اساس قضاوت، مسیر اخلاقی را انتخاب و اجرا کرد. این موضوع بر تصمیمگیری اخلاقی نیز اثرگذار است و بر آن تأثیر میگذارد. همچنین، تصمیمگیری اخلاقی و اخلاق بازاریابی از فرهنگ، سطح پاسخگویی، مشتری و سایر عوامل نیز تأثیر میپذیرند.
بهطور کلی، بررسی پژوهشهای موجود در زمینۀ اخلاق نشان میدهد اگرچه پژوهشهایی در این زمینه انجام گرفته و به نتیجههای بالا منجر شده است، اما تاکنون الگوی اخلاق مرتبط با حسابداری ارائه نشده است که متناسب با فرهنگ اسلامی و ملی ایران باشد. در این زمینه حتی پژوهشهای خارجی نیز الگوهای جامع و مبسوطی را ارائه نکردهاند. همچنین، عموم توصیهها و موضوعهای ارائهشده برای اخلاق حسابداران، به رهنمودهای اساسی در زمینۀ مباحث اقتصادی و مالی سازمانی پرداختهاند و از سایر ابعاد فردی و اجتماعی چشمپوشی کردهاند. افزون بر این، تاکنون پژوهشی در زمینۀ بررسی تعامل و میزان تأثیر و تأثر ابعاد مؤثر بر اخلاق حرفهای حسابداری ایران صورت نگرفته است. قابل ذکر است، تفاوت اصلی پژوهش نمازی و همکاران [26] با مقالۀ حاضر در این است که آنها فقط به ارائۀ الگوی مفهومی اکتفا کردهاند، اما این پژوهش روابط درونی متغیرها و زیرمجموعههای الگو را به گونۀ کمّی و مستند بررسی میکند، تا تأثیر و تأثر هر سازه در الگوی اخلاق حسابداری به گونۀ کمّی و روشن نمایان شود؛ بنابراین، هدف اساسی این پژوهش گسترش الگوهای اخیر و ادبیات موضوع، رفع کاستی الگوهای اخیر و همچنین ارائۀ یک الگوی تعاملی اخلاق حسابداری در ایران است.
روش پژوهش
این پژوهش از نوع روشهای کمّی و توصیفی- همبستگی است و با تبدیل سازههای «الگوی توسعۀ پایدار اخلاق حرفهای حسابداری» که نمازی و همکاران [26] تهیه کردند، به پرسشنامۀ دیمتل[11] تبدیل و بررسی شد. شکل (1) اجزای اصلی این الگو را نشان میدهد. این الگو از 69 مؤلفه در چهار زیرگروه 1- سازۀ فردی، 2- سازۀ اجتماعی، 3- سازۀ اقتصادی- سازمانی و 4- سازۀ زیستمحیطی تشکیل شده است.
منبع: نمازی و همکاران [26]
نگارۀ (1) اجزای این الگو را نشان میدهد. برای تهیۀ الگوی ذکرشده، ابتدا با استفاده از «روش آرشیوی»، کل مقالههای منشترشده در زمینۀ اخلاق حرفهای در بازه زمانی 1384- 1394، در نشریههای ایرانی و پایاننامههای مرتبط با اخلاق حسابداری بهعنوان جامعه آماری جمعآوری شد و برای افزایش دقت، نمونهگیری نشد. سپس با استفاده از «تحلیل محتوا» الگوی نوینی با عنوان «الگوی توسعۀ پایدار اخلاق حرفهای حسابداری» تدوین شد. در این الگو سازۀ فردی مواردی هستند که به شخص و شخصیت حسابداران مربوط است. سازۀ اجتماعی عواملی هستند که در رابطه با محیط اجتماعی و پیرامونی باشند. سازۀ اقتصادی- سازمانی به سازمان و فعالیتهای اقتصادی سازمان مرتبط است. سازۀ زیستمحیطی به اهمیت، حفاظت، نگهداری و اخلاق محیطزیست اشاره دارد [26].
نگارۀ 1. سازهها و زیرمجموعههای الگوی توسعۀ پایدار اخلاق حرفهای حسابداری |
|
سازۀ فردی مؤثر در اخلاق حرفهای حسابداران |
|
زیرگروهها |
|
عاملهای عمومی |
ایمان و توکل به خدا |
حسن تدبیر |
|
وفای بهعهد (وقتشناسی) |
|
قاطعیت |
|
مهار خشم (خونسردی) |
|
فروتنی (پرهیز از خودکامگی) |
|
پرهیز از تجمل |
|
پرهیز از حسادت |
|
اعتدال و میانهروی |
پرهیز از شتاب/ کاهلی بیمورد |
خوشبینی (پرهیز از بدگمانی) |
|
پرهیز از جانبداری |
|
پرهیز از اسراف و تبذیر |
|
سازۀ اجتماعی مؤثر در اخلاق حرفهای حسابداران |
|
زیرگروهها |
|
مسئولیتاجتماعی |
وجدان کاری (وظیفهشناسی) |
پاسخگویی |
|
استفاده از مشورت |
|
اعتمادآفرینی |
|
حفظ حریم خصوصی افراد |
|
عمل به نظام شایستهسالاری |
|
سازگاری (انعطافپذیری) |
|
تفویض اختیار (فرهنگ مشارکتی) |
|
ترویج رقابت سالم |
|
تعاملمؤثر |
حقطلبی |
احترام متقابل |
|
صبر و حوصله |
|
توجه به کرامت و شأن انسانی |
|
حسنخلق و خوشرویی |
|
صراحت در بیان |
|
پرهیز از آزار دیگران |
|
پرهیز از تجسس در رفتار دیگران |
|
از خودگذشتگی |
|
عاملهای انفرادی |
پشتکار و جدیت |
خودباوری |
|
هدفگرایی |
|
انتقادپذیری |
|
علاقه بهکار |
|
قدرشناسی |
|
تلاش برای جبران اشتباهها |
|
آراستگی ظاهری |
|
همدلی و همزبانی |
|
نوعدوستی |
|
سازۀ زیستمحیطی |
|
زیرگروهها |
|
عاملهای زیستمحیطی |
مسئولیتپذیری و پاسخگویی نسبت به محیطزیست |
توجه به حقوق نسلهای آینده در استفاده از منابع |
|
جلوگیری از تخریب محیطزیست و انتشار آلایندههای زیستمحیطی |
|
ترویج فرهنگ حفاظت از محیطزیست |
|
بهبود مستمر عملکرد زیستمحیطی |
|
تلاش برای کاهش تلفات و ضایعات در تولید |
|
گزارشگری اطلاعات عملکرد زیستمحیطی |
|
استفاده از فناوری برای تهیۀ محصولات سازگار با محیطزیست (صنایع سبز) |
|
عضویت در تشکلهای حامی محیطزیست |
|
منبع: نمازی و همکاران [26] |
|
جامعۀ آماری، نمونۀ پژوهش و جمعآوری اطلاعات
نمونۀ آماری اغلب مطالعات مبتنی بر روش دیمتل، شامل 10 تا 12 خبره منتخب است [13-14-16]؛ زیرا در این روش عامل بسیار مهم، کیفیت نظر خبرگان است. کسب نظر خبرگان در روش دلفی، از طریق مصاحبۀ شفاهی و یا مصاحبۀ کتبی (پرسشنامه) فراهم میشود [2]. در پژوهش پیشرو، در سال 1395 پرسشنامۀ مربوط به سازههای اخلاقی بالا به 50 نفر از متخصصان حوزۀ اخلاق حسابداری که در این زمینه صاحبنظر و یا دارای آثار پژوهشی مربوط به اخلاق بودند، ارسال و از آنان درخواست شد که در صورت امکان به سایر متخصصان حوزۀ اخلاق حرفهای حسابداری نیز ارسال کنند که در نهایت 15 پاسخ کامل و قابل استفاده دریافت شد. در این پرسشنامه از پاسخدهندگان درخواست شد بر مبنای روش دیمتل تأثیر عناصر هر سطر را بر عناصر مندرج در ستون مشخص کنند. لازم به ذکر است، در این پرسشنامه اگر تأثیر عامل A بر B زیاد باشد، لزوماً تأثیر عامل B بر A معکوس نیست؛ بلکه میتواند زیاد، اندک یا متوسط باشد و هیچ ارتباطی به تأثیرپذیری قبلی ندارد. برای نمونه، دو گزاره ممکن است هر دو برهم تأثیر داشته باشند، یا اصلاً تأثیر نداشته باشند. شیوۀ امتیازدهی نیز از صفر تا 4، از بدون تأثیر تا تأثیر خیلیزیاد است. روایی پرسشنامه نیز با استفاده از «روایی صوری» دنبال شد و متخصصان حوزۀ اخلاق حرفهای حسابداری آن را تأیید کردند.
فن دیمتل
در این پژوهش برای انعکاس روابط درونی میان معیارهای اصلی هر سازه، به پیروی از سلیم و همکاران [28] و لانا و ژونگب [16]، از فن دیمتل استفاده شد. دیمتل از انواع روشهای تصمیمگیری بر اساس مقایسههای زوجی است. در این روش با بهرهمندی از قضاوت خبرگان در استخراج عوامل یک سیستم و ساختاردهی نظاممند به آنها، با بهکارگیری اصول نظریۀ گرافها، ساختاری سلسلهمراتبی از عوامل موجود در سیستم همراه با روابط تأثیر متقابل ارائه میدهد، بهگونهای که شدت اثر روابط مذکور را بهصورت امتیاز عددی معین میکند [15]. در این شرایط، متخصصان قادرند با تسلط بیشتری به بیان نظرات خود در رابطه با جهت و شدت اثرهای میان عوامل بپردازند. این شیوه مسائل پیچیده مربوط به وابستگی را نیز حل میکند و از طریق ساختار سلسلهمراتبی آن، به ارائۀ برنامههای عملی میپردازد [31]. لازم بهذکر است، ماتریس بهدستآمده از شیوۀ دیمتل (ماتریس ارتباطات داخلی)، افزون بر تبیین رابطۀ علی و معلولی بین عوامل، اثرپذیری و اثرگذاری بین متغیرها را نیز نمایش میدهد و این موضوع مزیت این روش نسبت به سایر روشها را نشان میدهد. از برتریهای دیگر روش دیمتل نسبت به سایر روشهای تصمیمگیری بر پایۀ مقایسههای زوجی، پذیرش بازخورد روابط است، زیرا عناصر موجود در سیستم ممکن است مستقل از یکدیگر نباشند. اهمیت و وزن هر عامل در سیستم نیز، تنها به عاملهای بالادست یا پاییندست مربوط نیست، بلکه بهوسیلۀ همه عوامل موجود در سیستم، یعنی کل مدل تعیین میشود [7].
در حسابداری از این روش در پژوهشهای متعددی از جمله مرادی و همکاران [23]، برزیده [9]، محمدپور و میرزاپورباباجان [21]، کاردان [15]، محمدی و همکاران [20]، سلیم و همکاران [28] و لانا و ژونگب [16] نیز استفاده شده است.
گامهای روش دیمتل استفادهشده در این پژوهش به شرح زیر است [19]:
1- تهیۀ ماتریس ارتباط مستقیم (M) که با استفاده از میانگین حسابی ساده پاسخهای جمعآوریشده از خبرگان صورت گرفت.
2- تهیۀ ماتریس نرمالشده (N) که در این خصوص، جمع سطری درایههای ماتریس مستقیم محاسبه و معکوس بیشترین آن با استفاده از رابطۀ 1 تعیین شد و سپس با استفاده از رابطۀ 2 در درایههای ماتریس مستقیم ضرب شد.
رابطۀ (1)
N = *Mرابطه (2)
3- محاسبۀ ماتریس ارتباط کامل (T) که نشاندهندۀ شدت نسبی روابط مستقیم و غیرمستقیم در بین رویکردها، معیارها و زیرمعیارها بوده است و با توجه به رابطۀ 3 محاسبه شد. در این رابطه ماتریس واحد (I) منهای ماتریس نرمالشده و معکوس شد، سپس در ماتریس نرمال ضرب شد.
رابطۀ (3)
4- با توجه به ماتریس ارائهشده، ماتریس ارتباط کامل (T) در سطح رویکردها، معیارها و زیرمعیارها محاسبه و تجزیه و تحلیل شد.
یافتههای پژوهش
ویژگیهای جمعیتشناختی
در این مطالعه، میانگین سن پاسخدهندگان 47/32 با انحراف معیار 13/8 و میانگین سابقۀ کار پاسخدهندگان 29/9 با انحراف معیار 32/6 است. از پاسخدهندگان 5 نفر دارای مدرک دکتری، 6 نفر دانشجوی دکتری، 4 نفر دارای مدرک کارشناسیارشد بودهاند. پاسخدهندگان همه از افراد با سابقه در حوزۀ اخلاق حرفهای حسابداری هستند، افزون بر آن، اطلاعات جمعیتشناختی نیز نشان میدهد جامعۀ آماری این مطالعه از شرایط مناسبی برخوردار و واجد شرایط بودهاند. در نتیجه یافتهها، تا آنجا که به ویژگی جامعهشناختی ارتباط پیدا میکند، دارای ویژگی کیفی لازم، از جمله در زمینۀ روایی داخلی پژوهش است.
سازۀ اخلاق فردی
عوامل عمومی
در این مطالعه، بر اساس مبانی و گامهای روش دیمتل، با استفاده از رابطۀ 4، ابتدا جمع تمامی سطرها و ستونهای ماتریس ارتباط مستقیم محاسبه شد و سپس تمامی مقادیر نگاره بر معکوس بزرگترین عدد از ماتریس ارتباط مستقیم (25/25) ضرب شد تا ماتریس نرمال شود [15]؛ بنابراین داریم:
رابطۀ (4)
ð N = 040/0*Mرابطۀ (5)
نگارۀ (2) ماتریس نرمالشده را نشان میدهد.
نگارۀ 2. ماتریس نرمالشده(N) عوامل عمومی
N |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
1 |
0 |
099/0 |
059/0 |
079/0 |
129/0 |
119/0 |
050/0 |
079/0 |
2 |
079/0 |
0 |
109/0 |
109/0 |
129/0 |
109/0 |
089/0 |
079/0 |
3 |
059/0 |
119/0 |
0 |
059/0 |
129/0 |
099/0 |
050/0 |
059/0 |
4 |
099/0 |
109/0 |
069/0 |
0 |
158/0 |
099/0 |
079/0 |
050/0 |
5 |
129/0 |
139/0 |
139/0 |
149/0 |
0 |
158/0 |
149/0 |
139/0 |
6 |
119/0 |
079/0 |
099/0 |
099/0 |
149/0 |
0 |
069/0 |
119/0 |
7 |
069/0 |
109/0 |
089/0 |
119/0 |
119/0 |
069/0 |
0 |
050/0 |
8 |
129/0 |
079/0 |
069/0 |
079/0 |
149/0 |
079/0 |
040/0 |
0 |
منبع: یافتههای پژوهش
در ادامه برای محاسبۀ ماتریس ارتباط کامل (T)، ابتدا ماتریس واحد (I) تشکیل شد. سپس ماتریس واحد، منهای ماتریس نرمال شد و ماتریس حاصل
معکوس شد. در نهایت، ماتریس نرمال در ماتریس
معکوس ضرب شد [19]. نگارۀ (3) ماتریس ارتباط کامل را نشان میدهد.
نگارۀ 3- ماتریس ارتباط کامل (T) عوامل عمومی
T |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
1 |
197/0 |
296/0 |
241/0 |
273/0 |
375/0 |
318/0 |
207/0 |
246/0 |
2 |
291/0 |
231/0 |
304/0 |
320/0 |
405/0 |
333/0 |
258/0 |
263/0 |
3 |
241/0 |
302/0 |
175/0 |
245/0 |
359/0 |
290/0 |
198/0 |
219/0 |
4 |
301/0 |
322/0 |
265/0 |
216/0 |
418/0 |
319/0 |
247/0 |
233/0 |
5 |
407/0 |
433/0 |
398/0 |
428/0 |
394/0 |
453/0 |
366/0 |
377/0 |
6 |
335/0 |
314/0 |
303/0 |
320/0 |
433/0 |
245/0 |
248/0 |
305/0 |
7 |
259/0 |
307/0 |
267/0 |
307/0 |
367/0 |
277/0 |
160/0 |
217/0 |
8 |
315/0 |
283/0 |
251/0 |
275/0 |
394/0 |
290/0 |
200/0 |
175/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
در ادامه، برای تعیین نقشۀ روابط شبکه (NRM)، باید ارزش آستانه[12] محاسبه شود. با این روش میتوان از روابط جزئی صرفنظر و شبکۀ روابط قابل اعتنا[13] را ترسیم کرد. تنها روابطی که مقادیر آنها در ماتریس T از مقدار آستانه بزرگتر باشد، در NRM نمایش داده خواهد شد. برای محاسبۀ مقدار آستانه روابط، کافی است که میانگین مقادیر ماتریس T محاسبه شود. بعد از آنکه شدت آستانه تعیین شد، تمامی مقادیر ماتریس T، که کوچکتر از آستانه باشد، صفر میشود و رابطه علّی در نظر گرفته نمیشود. در این بخش، ارزش آستانه برابر 297/0 بهدست آمد. نگارۀ (4) الگوی روابط معنادار را نشان میدهد.
نگارۀ 4. الگوی روابط معنادار معیارهای عوامل عمومی
NRM |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
1 |
* |
* |
* |
* |
375/0 |
318/0 |
* |
* |
2 |
* |
* |
304/0 |
320/0 |
405/0 |
333/0 |
* |
* |
3 |
* |
302/0 |
* |
* |
359/0 |
* |
* |
* |
4 |
301/0 |
322/0 |
* |
* |
418/0 |
319/0 |
* |
* |
5 |
407/0 |
433/0 |
398/0 |
428/0 |
394/0 |
453/0 |
366/0 |
377/0 |
6 |
335/0 |
314/0 |
303/0 |
320/0 |
433/0 |
* |
* |
305/0 |
7 |
* |
307/0 |
* |
307/0 |
367/0 |
* |
* |
* |
8 |
315/0 |
* |
* |
* |
394/0 |
* |
* |
* |
منبع: یافتههای پژوهش
نگارۀ (5) نمودار علّی را نشان میدهد.
نگارۀ 5. الگوی روابط علّی معیارهای عوامل عمومی
عوامل عمومی |
D |
R |
D+R |
D-R |
پرهیز از تجمل |
153/2 |
345/2 |
497/4 |
192/0 - |
حسن تدبیر |
404/2 |
489/2 |
893/4 |
084/0 - |
مهار خشم (خونسردی) |
029/2 |
204/2 |
233/4 |
175/0 - |
وفای به عهد (وقتشناسی) |
322/2 |
383/2 |
705/4 |
061/0 - |
ایمان و توکل به خدا |
256/3 |
145/3 |
401/6 |
111/0 |
فروتنی (پرهیز از خودکامگی) |
502/2 |
526/2 |
029/5 |
024/0 - |
قاطعیت |
160/2 |
883/1 |
043/4 |
277/0 |
پرهیز از حسادت |
183/2 |
035/2 |
218/4 |
148/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
جمع عناصر هر سطر (D) نشاندهندۀ میزان تأثیرگذاری آن عامل بر سایر عاملهاست. بر این اساس «ایمان و توکل به خدا» از بیشترین تأثیرگذاری (256/3) برخوردار است. همچنین، جمع عناصر ستون (R) برای هر عامل بیانگر میزان تأثیرپذیری آن عامل از سایر عوامل است. بر این اساس، معیار «ایمان و توکل به خدا»، از بیشترین میزان تأثیرپذیری (145/3) برخوردار است. بردار افقی (D+R) نیز نشاندهندۀ میزان تأثیر و تأثر عامل مورد نظر است. بهعبارت دیگر، هرچه مقدار D+R بیشتر باشد، آن عامل تعامل بیشتری با سایر عوامل دارد. بر این اساس، «ایمان و توکل به خدا» از بیشترین تعامل (401/6) برخوردار است. بردار عمودی (D-R) نیز قدرت تأثیرگذاری هر عامل را نشان میدهد. بهطور کلی، اگر D-R مثبت باشد، متغیر، یک متغیر علّی و اگر منفی باشد، یک متغیر معلول محسوب میشود. برای نمونه، «پرهیز از تجمل» یک متغیر معلول و «ایمان و توکل به خدا» یک متغیر علّی است.
اعتدال و میانهروی
نگارۀ (6) با پیروی از گامهای ارائهشده در
مراحل قبل، نمودار علّی معیار اعتدال و میانهروی را نشان میدهد.
نگارۀ 6. الگوی روابط علّی معیارهای اعتدال و میانهروی
اعتدال و میانهروی |
D |
R |
D+R |
D-R |
خوشبینی (پرهیز از بدگمانی( |
848/7 |
936/6 |
784/14 |
913/0 |
پرهیز از اسراف و تبذیر |
878/5 |
372/6 |
250/12 |
494/0 - |
پرهیز از جانبداری |
631/7 |
518/7 |
148/15 |
113/0 |
پرهیز از شتاب/ کاهلی بیمورد |
570/6 |
101/7 |
671/13 |
532/0 - |
منبع: یافتههای پژوهش
بر اساس این یافتهها، «خوشبینی» از بیشترین تأثیرگذاری (848/7) و «پرهیز از جانبداری» از بیشترین میزان تأثیرپذیری (518/7) و تأثیر و تأثر (148/15) برخوردار است.
سازۀ اخلاق اجتماعی
مسئولیت اجتماعی
نگارۀ (7) با پیروی از مراحل ذکرشدۀ قبل، نمودار علّی را نشان میدهد.
نگارۀ 7. الگوی روابط علّی معیارهای مسئولیت اجتماعی
مسئولیت اجتماعی |
D |
R |
D+R |
D-R |
وجدان کاری (وظیفهشناسی) |
673/4 |
856/4 |
529/9 |
183/0 - |
پاسخگویی |
749/3 |
915/3 |
664/7 |
166/0 - |
استفاده از مشورت |
758/3 |
106/4 |
864/7 |
347/0 - |
اعتمادآفرینی |
718/4 |
854/3 |
572/8 |
864/0 |
حفظ حریم خصوصی افراد |
974/2 |
644/3 |
618/6 |
670/0 - |
سازگاری (انعطافپذیری) |
264/3 |
623/3 |
887/6 |
360/0 - |
تفویض اختیار (فرهنگ مشارکتی) |
454/4 |
917/3 |
371/8 |
538/0 |
عمل به نظام شایستهسالاری |
199/4 |
360/4 |
559/8 |
162/0 - |
ترویج رقابت سالم |
960/3 |
474/3 |
734/7 |
486/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
بر اساس یافتههای پژوهش، «اعتمادآفرینی» از بیشترین میزان تأثیرگذاری (718/4) برخوردار است. همچنین، معیار «وجدان کاری» از بیشترین میزان تأثیرپذیری (856/4) و تعامل (529/9) برخوردار است. همچنین، برای نمونه، «ترویج رقابت سالم» یک متغیر علّی و «وجدان کاری (وظیفهشناسی)» یک متغیر معلول است.
عوامل انفرادی
نگارۀ (8) با پیروی از مراحل ذکرشده، نمودار علّی را نشان میدهد.
نگارۀ 8. الگوی روابط علّی معیارهای عوامل انفرادی
عوامل انفرادی |
D |
R |
D+R |
D-R |
هدفگرایی |
48/4 |
47/4 |
95/8 |
01/0 |
نوعدوستی |
97/3 |
70/3 |
68/7 |
27/0 |
تلاش برای جبران اشتباهها |
07/4 |
51/4 |
58/8 |
43/0 - |
قدرشناسی |
54/3 |
57/3 |
10/7 |
03/0 - |
همدلی و همزبانی |
55/3 |
87/3 |
42/7 |
31/0 - |
آراستگی ظاهری |
70/2 |
07/3 |
77/5 |
37/0 - |
علاقه به کار |
91/4 |
37/4 |
28/9 |
54/0 |
پشتکار و جدیت |
83/4 |
36/4 |
19/9 |
47/0 |
خودباوری |
69/3 |
78/3 |
47/7 |
09/0 |
انتقادپذیری |
75/3 |
81/3 |
56/7 |
06/0 - |
منبع: یافتههای پژوهش
بر اساس این یافتهها، «علاقه به کار» از بیشترین تأثیرگذاری (91/4) و تعامل (37/4) برخوردار است. همچنین، معیار «تلاش برای جبران اشتباهها» از بیشترین میزان تأثیرپذیری (58/8) برخوردار است.
تعامل مؤثر
نگارۀ (9) با دنبالکردن مراحل قبلی، نمودار علّی را نشان میدهد.
نگارۀ 9. الگوی روابط علّی معیارهای تعامل مؤثر
تعامل مؤثر |
D |
R |
D+R |
D-R |
از خود گذشتگی |
426/2 |
530/2 |
956/4 |
104/0 - |
توجه به کرامت و شأن انسانی |
458/3 |
645/2 |
103/6 |
812/0 |
پرهیز از آزار دیگران |
857/2 |
879/2 |
736/5 |
022/0 - |
احترام متقابل |
575/2 |
908/2 |
483/5 |
333/0 - |
صراحت در بیان |
956/1 |
319/2 |
275/4 |
364/0 - |
حسنخلق و خوشرویی |
727/2 |
811/2 |
538/5 |
084/0 - |
صبر و حوصله |
215/2 |
000/2 |
215/4 |
215/0 |
حقطلبی |
234/2 |
186/2 |
420/4 |
048/0 |
پرهیز از تجسس در رفتار دیگران |
431/2 |
600/2 |
031/5 |
169/0 - |
منبع: یافتههای پژوهش
یافتهها نشان میدهد «توجه به کرامت و شأن انسانی» از بیشترین تأثیرگذاری (458/3) و تأثیر و تأثر (103/6) برخوردار است و معیار «احترام متقابل»
نیز بیشترین میزان تأثیرپذیری (908/2) را داراست. برای نمونه نیز «توجه به کرامت و شأن انسانی» یک متغیر علّی و سایر متغیرها معلول هستند.
سازۀ اخلاق اقتصادی- سازمانی
صفات عمومی
نگارۀ (10) با پیروی از مراحل ذکرشده، نمودار علّی را نشان میدهد.
نگارۀ 10. الگوی روابط علّی معیارهای صفات عمومی
صفات عمومی |
D |
R |
D+R |
D-R |
صداقت |
911/8 |
218/9 |
129/18 |
307/0 - |
رازداری |
060/9 |
950/8 |
011/18 |
110/0 |
امانتداری |
566/8 |
869/8 |
435/17 |
304/0 - |
واقعبینی |
541/7 |
699/7 |
241/15 |
158/0 - |
استقلال |
531/8 |
941/8 |
471/17 |
410/0 - |
حفظ حیثیت حرفهای |
657/9 |
523/9 |
180/19 |
134/0 |
بیطرفی |
112/9 |
108/8 |
220/17 |
004/1 |
منبع: یافتههای پژوهش
بر اساس یافتههای پژوهش «حفظ حیثیت حرفهای» از بیشترین تأثیرگذاری (657/9)، تأثیرپذیری (523/9) و بیشترین میزان تأثیر و تأثر و تعامل (180/19) برخوردار است.
درستکاری
نگارۀ (11) براساس مراحل بیانشده، نمودار علّی را نشان میدهد.
نگارۀ 11. الگوی روابط علّی معیارهای درستکاری
درستکاری |
D |
R |
D+R |
D-R |
تلاش برای کاهش تضاد منافع |
001/12 |
290/12 |
291/24 |
289/0 - |
شفافیت در ارائۀ اطلاعات |
423/11 |
133/11 |
556/22 |
289/0 |
پرهیز از سوءاستفاده از اموال و اطلاعات سازمان |
437/11 |
439/11 |
837/22 |
000/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
طبق یافتههای نگارۀ (11) «تلاش برای کاهش تضاد منافع» از بیشترین تأثیرگذاری (001/12)، تأثیرپذیری (290/12) و میزان تعامل یا تاثیر و تأثر (291/24) برخوردار است.
اصول و ضوابط حرفهای
نگارۀ (12) با توجه مرحلههای بیانشده، نمودار علّی را نشان میدهد.
یافتهها نشان میدهد «مشارکت در تصمیمگیریهای سازمان» از بیشترین تأثیرگذاری (346/15) و معیار «هماهنگی با اهداف سازمان» از ببیشترین میزان تأثیرپذیری (314/15) و تعامل (660/30) برخوردار است.
نگارۀ 12. الگوی روابط علّی معیارهای رعایت اصول و ضوابط حرفهای
رعایت اصول و ضوابط حرفهای |
D |
R |
D+R |
D-R |
مشارکت در تصمیمگیریهای سازمان |
346/15 |
314/15 |
660/30 |
033/0 |
هماهنگی با اهداف سازمان |
044/15 |
664/15 |
708/30 |
620/0 - |
احتیاط و دوراندیشی |
384/14 |
811/13 |
195/28 |
572/0 |
نظم و برنامهریزی |
719/14 |
704/14 |
424/29 |
015/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
صلاحیت حرفهای
نگارۀ (13) با توجه به موارد قبل، نمودار علّی را نشان میدهد.
یافتهها نشان میدهد «تسلط به قوانین و مقررات مرتبط» از بیشترین میزان تأثیرگذاری (675/11)، تأثیرپذیری (135/12) و تاثیر و تأثر یا تعامل (811/23) برخوردار است
نگارۀ 13. الگوی روابط علّی معیارهای صلاحیت حرفهای
صلاحیت حرفهای |
D |
R |
D+R |
D-R |
تلاش برای ارتقای دانش و مهارت حرفهای |
476/11 |
936/10 |
413/22 |
540/0 |
تسلط به قوانین و مقررات مرتبط |
675/11 |
135/12 |
811/23 |
460/0 - |
ارائۀ اطلاعات بهموقع |
675/10 |
939/11 |
596/22 |
282/1 - |
استفاده از تجربه و انتقال آن |
645/11 |
443/10 |
088/22 |
203/1 |
منبع: یافتههای پژوهش
یافتهها نشان میدهد «تسلط به قوانین و مقررات مرتبط» از بیشترین میزان تأثیرگذاری (675/11)، تأثیرپذیری (135/12) و تاثیر و تأثر یا تعامل (811/23) برخوردار است.
تعهد حرفهای
نگارۀ (14) با توجه یافتههای مراحل ذکرشده، نمودار علّی را نشان میدهد.
نگارۀ 14. الگوی روابط علّی معیارهای تعهد حرفهای
تعهد حرفهای |
D |
R |
D+R |
D-R |
کیفیتگرایی (ارائۀ خدمات در بالاترین سطح ممکن) |
000/54 |
000/54 |
000/109 |
000/1 - |
تلاش برای گسترش اخلاق حرفهای |
000/55 |
000/54 |
000/109 |
000/1 |
منبع: یافتههای پژوهش
بر اساس یافتههای نگارۀ (14) «تلاش برای گسترش اخلاق حرفهای» از بیشترین تأثیرگذاری (000/55) برخوردار بوده و سطح تأثیرپذیری «کیفیتگرایی» و «تلاش برای گسترش اخلاق حرفهای» نیز به یک میزان است. همچنین سطح تعامل و تأثیر و تأثر هر دو عامل «تلاش برای گسترش اخلاق حرفهای» و «کیفیتگرایی» نیز برابر است.
سازۀ اخلاق زیستمحیطی
نگارۀ (15) با توجه به یافتههای این بخش، نمودار علّی را نشان میدهد.
نگارۀ 15. الگوی روابط علّی معیارهای زیستمحیطی
معیارهای زیستمحیطی |
D |
R |
D+R |
D-R |
ترویج فرهنگ حفاظت از محیطزیست |
054/10 |
793/9 |
848/19 |
261/0 |
جلوگیری از تخریب محیطزیست و انتشار آلایندههای زیستمحیطی |
165/10 |
557/8 |
722/18 |
608/1 |
توجه به حقوق نسلهای آینده در استفاده از منابع |
216/9 |
544/9 |
760/18 |
329/0 - |
تلاش برای کاهش تلفات و ضایعات در تولید |
671/8 |
973/9 |
644/18 |
302/1 - |
مسئولیتپذیری و پاسخگویی نسبت به محیطزیست |
017/10 |
261/10 |
378/20 |
244/0 - |
گزارشگری اطلاعات عملکرد زیستمحیطی |
606/7 |
698/9 |
304/17 |
092/2 - |
عضویت در تشکلهای حامی محیطزیست |
767/8 |
781/6 |
548/15 |
985/1 |
استفاده از فناوری برای تهیۀ محصولات سازگار با محیطزیست (صنایع سبز) |
794/9 |
017/10 |
811/19 |
223/0 - |
بهبود مستمر عملکرد زیستمحیطی |
780/9 |
445/9 |
224/19 |
335/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
بر اساس یافتهها، «جلوگیری از تخریب محیطزیست و انتشار آلایندههای زیستمحیطی»، بیشترین میزان تأثیرگذاری (165/10) را داراست و «مسئولیتپذیری و پاسخگویی نسبت به محیطزیست» از بیشترین میزان تأثیرپذیری (261/10) و تعامل (378/20) برخوردار است. در این سازه نیز متغیر «ترویج فرهنگ حفاظت از محیطزیست» یک متغیر علّی و متغیر «توجه به حقوق نسلهای آینده در استفاده از منابع» یک متغیر معلول است.
بحث و نتیجهگیری
هدف اصلی این پژوهش بررسی میزان تعامل و تأثیر و تأثر مؤلفههای اخلاقی حسابداری بهگونۀ کمّی بود. در این راستا، از «الگوی توسعۀ پایدار اخلاق حرفهای حسابداری» استفاده شد که نمازی و همکاران [26] ارائه کردند و میزان تعامل هر گروه از مؤلفههای آن (سازۀ فردی، سازۀ اجتماعی، سازۀ اقتصادی- سازمانی و سازۀ زیستمحیطی) با استفاده از «فن دیمتل» تعیین شد. جامعۀ پژوهش مورد نظر، کلیۀ افراد متخصص و با سابقه در زمینۀ اخلاق حرفهای حسابداری در ایران بود که اطلاعات مربوط بهوسیلۀ 15 پرسشنامه از جامعۀ آماری بالا جمعآوری شد. بررسی تعامل و تأثیر عوامل الگو برای رسیدن به کارایی بیشتر ضروری است و لازم است در این مورد، به همۀ ابعاد الگو توجه شود. برای نمونه، اگر در سازمان تنها به اخلاق سازمانی توجه شود و سایر ابعاد نادیده گرفته شود، به همان اندازه که توجه به اخلاق سازمانی مفید است، چشمپوشی از سایر ابعاد ممکن است برای گسترش اخلاق مخرب باشد.
یافتههای پژوهش در سازۀ فردی «الگوی توسعۀ پایدار اخلاق حرفهای حسابداری» نشان داد در عوامل عمومی، «ایمان و توکل به خدا» از بیشترین تأثیرگذاری، تأثیرپذیری و تعامل برخوردار است. در مؤلفۀ اعتدال و میانهروی «خوشبینی» بیشترین تأثیرگذاری و «پرهیز از جانبداری» بیشترین میزان تأثیرپذیری و تأثیر و تأثر را داراست.
یافتههای سازۀ اجتماعی نشان میدهد در این مؤلفه، «اعتمادآفرینی» از بیشترین میزان تأثیرگذاری و «وجدان کاری» از بیشترین میزان تأثیرپذیری و تعامل برخوردار است. بررسی مؤلفۀ عوامل انفرادی نیز نشان داد «علاقه به کار» از بیشترین تأثیرگذاری و تعامل و «تلاش برای جبران اشتباهها» از بیشترین میزان تأثیرپذیری برخوردار است. در تعامل مؤثر نیز «توجه به کرامت و شأن انسانی» از بیشترین تأثیر و تأثر برخوردار است و معیار «احترام متقابل» بیشترین میزان تأثیرپذیری را داراست.
بررسی یافتههای سازۀ اقتصادی- سازمانی نشان داد در مؤلفۀ صفات عمومی، «حفظ حیثیت حرفهای» از بیشترین تأثیرگذاری، تأثیرپذیری و تأثیر و تأثر و تعامل برخوردار است. در مؤلفۀ درستکاری نیز «تلاش برای کاهش تضاد منافع» از بیشترین تأثیرگذاری، تأثیرپذیری و میزان تعامل یا تأثیر و تأثر برخوردار است. در اصول و ضوابط حرفهای نیز «مشارکت در تصمیمگیریهای سازمان» از بیشترین تأثیرگذاری و معیار «هماهنگی با اهداف سازمان» از بیشترین میزان تأثیرپذیری و تعامل برخوردار است. همچنین، در صلاحیت حرفهای «تسلط به قوانین و مقررات مرتبط» از بیشترین میزان تأثیرگذاری، تأثیرپذیری و تأثیر و تأثر یا تعامل برخوردار است. در تعهد حرفهای نیز «تلاش برای گسترش اخلاق حرفهای» از بیشترین تأثیرگذاری برخوردار بوده و سطح تأثیرپذیری «کیفیتگرایی» و «تلاش برای گسترش اخلاق حرفهای» نیز به یک میزان است. همچنین، سطح تعامل و تأثیر و تأثر هر دو عامل «تلاش برای گسترش اخلاق حرفهای» و «کیفیتگرایی» نیز برابر است.
یافتههای سازۀ زیستمحیطی نشان داد «جلوگیری از تخریب محیط زیست و انتشار آلایندههای زیستمحیطی» بیشترین میزان تأثیرگذاری را داراست و «مسئولیتپذیری و پاسخگویی نسبت به محیطزیست» نیز از بیشترین میزان تأثیرپذیری و تعامل برخوردار است؛ بنابراین، لازم است به متغیرهای شناساییشدۀ این پژوهش در اخلاق حرفهای ایران، توجه ویژه مبذول شود.
مهمترین دستآورد پژوهش این است که اهمیت هر یک از سازههای فردی، اجتماعی، اقتصادی- سازمانی و زیستمحیطی و همچنین زیرمجموعههای آن را بهگونه تجربی و علمی نشان داد. افزون بر این، یافتهها نشان داد الگویی که نمازی و همکاران [26] ارائه دادند، یک «فرآیند تعاملی» است، یعنی اجزای آن دایم در حال تغییر هستند و بر روی یکدیگر اثر میگذارند. برای نمونه، مذهب، اخلاق، رفتارهای اجتماعی، تدوین استانداردهای حسـابداری و سایر قوانین مربوط، در توسعۀ مدل اثرگذار هستند.
نظر به اینکه تاکنون چنین پژوهشی در این زمینه انجام نشده، یافتههای آن با یافتههای سایر مطالعات قابل مقایسه نیست. اما نتیجۀ نهایی این مطالعه که بر توجه بیشتر به مؤلفههای مهم اخلاق حرفهای در حسابداری دلالت دارد، با مطالعات متعدد انجامگرفته در زمینۀ بررسی اهمیت اخلاق در حسابداری مانند آقایی و حصارزاده [1]، نمازی و ابراهیمی [24]، اعتمادی و همکاران [12]، نمازی و همکاران [25- 26]، مالهوترا و جینا [17]، سونسون و وود [30]، آلین و همکاران [5]، مرزوکی و همکاران [18] و هابرستروه و همکاران [14] همسوست که این موضوع دلالت بر تأکید مجدد اهمیت اخلاق در حسابداری دارد.
محدودیتهای پژوهش
اجرای این پژوهش با محدودیتهایی نیز روبهرو بوده است. در این مطالعه، فقط از «الگوی توسعۀ پایدار اخلاق حرفهای حسابداری» استفاده شد و سازههای مطالعه بر مبنای 69 متغیری قرار داشت که در مطالعۀ نمازی و همکاران [26] شناسایی شده بود. اگرچه این الگو و متغیرهای آن جامع و در برگیرندۀ سازههای فردی، اجتماعی، اقتصادی- سازمانی و حتی زیستمحیطی است؛ اما به هر حال محدود به 69 متغیر شناساییشده است. همچنین، محدودیتهای فن دیمیتل را نباید از نظر دور داشت.
پیشنهادهای پژوهش
پیشنهاد میشود پژوهشهای آینده، به بررسی راهکارهای عملی ترویج و اجراییکردن الگوی حاضر در میدانهای عملی و حرفهای برای نمونه در صنایع مختلف بپردازند تا افزون بر ترویج اخلاق حرفهای حسابداری، روند استانداردگذاری و تصویب قانونهای لازم در این زمینه با سرعت و سهولت بیشتری دنبال شود. به مجامع حرفهای مانند جامعۀ حسابداران رسمی و دیوان محاسبات نیز پیشنهاد میشود با بررسی پژوهشهای انجامگرفته در این حوزه و ترغیب اعضا برای فعالیت در این زمینه، اخلاق حرفهای را در برنامههای آموزشی و تربیتی خود لحاظ کنند. با توجه به اهمیت موضوع، به مدیران و حسابداران پیشنهاد میشود به مقولۀ اخلاق، بهویژه به متغیرهای شناساییشده در این پژوهش، توجه ویژۀ بیشتری داشته باشند؛ زیرا امروز جامعۀ حسابداری کشور به مباحث اخلاقی و افزایش سطح اخلاق حرفهای بهشدت نیازمند است. به پژوهشگران نیز توصیه میشود برای ترویج اخلاق در محیط حرفهای و دانشگاهی، به تدوین الگوی اخلاق حرفهای خاص در زمینههای مختلف حسابداری از جمله حسابداری مدیریت، حسابرسی و حسابرسی داخلی بپردازند.
[1] Sarbanes–Oxley
[2] Meta Ethics
[3] Normative Ethics
[4] Applied Ethics
[5] Utilitarianism
[6] Deontology
[7] Justice Oriented
[8] Libertarianism
[9] Teleological
[10]. بهدلیل محدودیت در صفحات و دورشدن از فضای اصلی پژوهش، صرفاً به مباحث مرتبط با فلسفۀ اخلاق اشاره شد. علاقهمندان برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانند به منابع مرتبط با فلسفۀ اخلاق مراجعه کنند.
[11] Decision Making Trial And Evaluation (DEMATEL)
[12] Threshold Value
[13] Reliable Connections