نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری حسابداری، دانشکدۀ علوم اجتماعی و اقتصاد، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
2 دانشگاه الزهرا
3 دانشیار گروه حسابداری، دانشکدۀ علوم اجتماعی و اقتصاد، دانشگاه الزهرا، تهران،
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Information Disclosure in the capital market is an instrument to reduce the Agency costs and asymmetry of information that effects on expectations and, consequently, shareholders' decisions. One of the most important items of disclosure in the capital market is risk disclosure that it asks from the capital market, shareholders and stakeholders. In this paper, we investigate the relationship between value relevance of disclosure and risk reporting in Iranian banks listed in Tehran stock exchange. We use annual financial statements of 19 listed banks for a period of 6 years starting from 1390 to 1395 by estimate three models for explaining the effect of disclosure and risk reporting on price, return and banks value with simple regression analyses for panel data. Results show that risk disclosure has a positive and significant relationship with price and value of banks and has a negative and significant relationship with return and, in general, the value relevance of risk disclosure of banks in Iranian capital market is confirmed.
کلیدواژه‌ها [English]
مطابق با نظریۀ نمایندگی، افشا ابزاری برای کنترل هزینه‌های نمایندگی و کاهش عدم‌تقارن اطلاعاتی است. بر این اساس با افشای اطلاعات، مدیران می‌توانند اطلاعات لازم را در اختیار استفاده‌کنندگان اطلاعات بخصوص سهامداران و سایر ذی‌نفعان قرار دهند و از مزایای آن شامل کاهش عدم‌تقارن اطلاعاتی، کاهش هزینه‌های نمایندگی و نظارت، کاهش هزینه‌های تأمین‌مالی، جلب اعتماد سهامداران و ذی‌نفعان و کسب شهرت در بازار سرمایه استفاده کنند. افشا و گزارش ریسک از طرف مدیریت شرکت‌ها، در ارزیابی وضعیت آتی و تعیین حجم، مقدار و بی‌اطمینانی جریان‌های نقد آتی توسط سرمایه‌گذاران مؤثر است؛ بنابراین، افشای اطلاعات مالی و غیرمالی می‌تواند گزارش کلیدی برای سهامداران و ذی‌نفعان باشد و در تصمیمات آنها و به‌تبع بر متغیرهای بازار سرمایه مؤثر است. یکی از موارد افشا در بازار سرمایه، افشا و گزارش ریسک در بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری است.
بانک‌ها نقش اساسی در اقتصاد و فضای کسب و کار دارند و در ایران بخش عمدۀ بازارهای مالی را شامل می‌شوند. نوع فعالیت بانک‌ها با ریسک بالا همراه است که گزارشگری و افشای ریسک به فعالیتی حائز اهمیت برای بانک‌ها تبدیل شده است. همچنین، صنعت بانکی، صنعتی مبتنی بر اعتماد است که برای حفظ این اعتماد و برقراری ثبات در اقتصاد و ممانعت از ایجاد دومینوی بحران و ورشکستگی در اقتصاد، نظارت، کنترل و مقررات بیشتر و به تبع شفافیت و گزارشگری بیشتری بخصوص در حوزۀ افشای ریسک از آن انتظار می‌رود. همچنین، با توجه به اثر ریسک بر بازدهی و تصمیمات سرمایه‌گذاری، افشا و گزارش ریسک از سوی بازار سرمایه و ذی‌نفعان تقاضا دارد ]۲۱، 48،47[ و دارای محتوای اطلاعاتی است و با متغیرهای بازار سرمایه ارتباط ارزشی دارد.
افشای ریسک، تصویری از چشم‌انداز آتی شرکت و حاوی اطلاعات مفید است که بر قیمت سهام و سایر متغیرهای بازار سرمایه تأثیر دارد. همچنین، افشای اطلاعات ریسک توان اثرگذاری بر انتظارات، قضاوت و تصمیم‌گیری سهامداران و سایر ذی‌نفعان را دارد ]33،38،17،11[. بررسی ادبیات موضوعی نشان می‌دهد مطالعات تجربی کمی در رابطه با ارتباط ارزشی افشا و گزارشگری ریسک انجام شده است ]۴،40،53 ،54[ و علاوه بر آن برطبق یافته‌های پژوهش‌ها ارتباط بین افشا و ارزش شرکت همچنان مبهم است ]52[. این ابهامات زمینه‌های پژوهش‌های مختلفی را از جمله ارتباط افشا و گزارشگری ریسک با‌ارزش شرکت مطرح کرده است. برخی از این پژوهش‌ها ]50، 23[ بیان می‌کنند نتایج بررسی ارتباط بین افشا و ارزش شرکت به پراکسی یا متغیر استفادهشده برای ارزش شرکت نیز بستگی دارد و شناخت و اندازه‌گیری عوامل افشای ریسک نیز خود مسئله‌ای است که در ادبیات تجربی کمتر به آن پرداخته شده است و ضرورت پژوهش در این حوزه وجود دارد. بر این اساس، در این پژوهش با استفاده از داده‌های سالانه 19 بانک عضو بورس اوراق بهادار تهران و برای دورۀ 1390 تا 1394 به بررسی ارتباط ارزشی بین افشای ریسک و اثر افشای ریسک بر ارزش شرکت پرداخته شده است.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
افشای ریسک مجموعه‌ای از اطلاعات سازمان است که در صورت‌های مالی افشا شده و حاوی برآورد، قضاوت، ارتباط ارزشی یا ارتباط با بازار مبتنی بر سیاست‌های حسابداری، انگیزه‌های پوشش ریسک، ابزارهای مالی، اقتصاد، سیاست، تأمین مالی، مدیریت ریسک و ریسک کنترل‌های داخلی سازمان است ]38، 27، 45 .[انجمن حسابداران انگلستان و ولز ]49[ بیان می‌کند گزارش ریسک در گزارشات سالانه شامل اطلاعاتی دربارۀ ریسک، گسترۀ اثرگذاری آن، اقدامات مدیریت و ارزش‌های مرتبط با آن است. افشای ریسک مطابق با تعریف لینسلی و شریوا ]۳۷[ رویدادی است که طی آن استفاده‌کنندۀ اطلاعات در رابطه با فرصت‌ها، خطرها، تهدیدها و آسیب‌ها دریافت می‌کند، یا احتمال ارزش در معرض خطر که بر شرکت در زمان حال و یا آینده اثرگذار خواهد بود. سولمون و همکاران] 46[ ریسک را شامل همۀ انواع ریسک می‌داند و گزارش و افشای ریسک را شامل تمام اقلامی معرفی می‌کند که بر انتظارها و تصمیم‌های سرمایه‌گذاران مؤثر است. افشای ریسک همۀ اطلاعاتی است که شرکت در حوزۀ ریسک و ارزش در معرض خطر تهیه کرده است و بر عملکرد شرکت در آینده اثرگذار خواهد بود.
در نظام بانکی، واژۀ ریسک به احتمال در معرض خطر‌قرار‌گرفتن به‌علت فعالیت‌ها و رویدادهای اقتصادی اشاره دارد که با توجه به رشد پیچیدگی و بی‌اطمینانی در محیط کسب و کار بانک‌ها در حال افزایش است. ریشۀ افشای ریسک در بازار پول به گزارش کمیتۀ نظارت بانکی بال در سال 1998 تحت گزارشی با‌عنوان «ارتقای شفافیت بانکی[1]» بر می‌گردد. در این گزارش بال بر افشا و شفافیت از منظر مقررات بازار و نظارت بر بانک‌ها بحث کرده است. شفافیت تحت این گزارش «افشای عمومی اطلاعات قابل اتکا و به‌موقع است که استفاده‌کننده از اطلاعات را در ارزیابی دقیق وضعیت مالی بانک، عملکرد، راهبرد کسب و کار، پرتفوی ریسک و نحوۀ مدیریت ریسک مطلع کند». اهمیت شفافیت و افشای ریسک آن است که اطلاعات مرتبط و قابل اتکا در اختیار سهامداران قرار گیرد و به آنها امکان برآورد بازدهی مورد انتظار را می‌دهد. بر همین اساس، نیز مدیریت بانک با افشای ریسک و ارائۀ اطلاعات مناسب بر انتظارات ذی‌نفعان از بازدهی و ریسک اثرگذار است ]29[.
بررسی پژوهش‌ها و ادبیات تجربی در حوزۀ افشا نشان می‌دهد افشا توان اثرگذاری بر عدم‌تقارن اطلاعاتی و کاهش آن را دارد؛ بنابراین، از طرف گروه‌های ذی‌نفع و بخصوص سهامداران برای افشا و گزارشگری تقاضا هست] 32[. پژوهش‌هایی همچون میکینین]38[ و مختار و ملت ]39[ نیز نشان می‌دهند که افشای ریسک یکی از مهم‌ترین اطلاعات افشاشده در بازار سرمایه و برای سرمایه‌گذاران در تصمیم‌گیری و برآورد ریسک و بازده توسط سرمایه‌گذاران مفید است؛ بنابراین، برای افشای آن تقاضا وجود دارد.
همچنین، افشا توان اثرگذاری بر ارزش شرکت را دارد و در بازارهایی مملو از اطلاعات، پیامد اقتصادی افشا و اثر مثبت آن بر ارزش شرکت تأیید شده است ]۲۲، ۱۵[. در ادبیات تجربی این حوزه، اثرات مثبت افشا و گزارشگری بر کاهش قیمت‌گذاری اشتباه، افزایش سودآوری و ارزش شرکت تأیید شده است ]16[. به‌عبارتی پژوهش‌ها نشان می‌دهند افشا قابل اتکا و مربوط اطلاعات در بازار سرمایه، در برآورد ارزش شرکت و قیمت‌گذاری آن مؤثر است و باید انعطاف‌پذیری لازم برای شناسایی انواع گسترده‌ای از فعالیت‌های ایجادکنندۀ ریسک مثل ریسک اعتباری، نقدینگی، بازار، عملیاتی و ... در بانک برقرار باشد و اطلاعات افشاشده اطلاعاتی باشد که برای آن از طرف بازار تقاضا و فشار وجود داشته است.
با وجود پژوهش‌های گسترده در حوزۀ اثر افشا به‌طور کلی، پژوهش‌های موجود در رابطه با اثر افشا بر ارزش شرکت کم است و اگر افشا با تأکید بر افشای ریسک و اثر آن بر ارزش شرکت باشد، پژوهش‌ها بسیار محدودتر است. الشاندری و همکاران ]56[ مافی و همکاران ]55[ و دوبلر و همکاران] 20[ یکی از دلایل پژوهش‌های کم در این حوزه را به‌دلیل گزارش‌نکردن یا گزارش ضعیف ریسک معرفی کرده‌اند. به‌عبارتی، برخی از این پژوهش‌ها بیان می‌کنند که افشا و گزارش ریسک، محتوای اطلاعاتی قابل اتکا ندارد و مدیران توان دستکاری این گزارش را دارند. همچنین، فرایند شناسایی و اندازه‌گیری ریسک مشخص نیست و به معنای واقعی به سرمایه‌گذاران کمک نمی‌کند ]۵ ، ۱۸[؛ اما برخی دیگر از این پژوهش‌ها محتوای اطلاعاتی افشای ریسک را نشان داده‌اند] 33، 38، 17،۲۸[ و مبتنی بر ارزش اطلاعاتی افشای ریسک، قانون‌گذاران و تدوین‌کنندگان استانداردها و مقررات به‌دنبال افشا و گزارش ریسک تحت مقررات و الزامات برای حمایت از سهامداران و کاهش عدم‌تقارن اطلاعاتی‌اند ]۴۴، ۳۶[. در همین ارتباط، انجمن حسابداران انگلستان و ولز با اشاره به رشد تقاضا برای افشا و گزارشگری ریسک طی ۳۰سال گذشته، گروه‌های متقاضی گزارش و افشای ریسک مؤسسات مالی و اعتباری را شامل اعتباردهندگان، سهامداران و قانون‌گذاران معرفی کرده است. در گزارش انجمن حسابداران انگلستان و ولز آمده است نخستین تلاش‌ها در راستای افشا و گزارش ریسک و ایجاد تقاضا برای افشای ریسک از سال 1980 و به‌وسیلۀ بورس اوراق‌بهادار آمریکا شکل گرفت که این روند در حال توسعه و بهبود است. به‌عبارتی، با توجه به وجود محتوا و ارتباط ارزشی اطلاعات ریسک در بازار سرمایه، معمولاً مدیران تمایل چندانی برای افشای دقیق و به‌موقع اطلاعات ریسک شرکت ندارند و الزامات قانونی آنها را مجبور به افشا تحت روش و شیوه‌ای درست، صحیح، دقیق و به‌موقع از ریسک می‌کند. فشار قانونی، انگیزۀ مدیران برای افشای ریسک است، در غیر این‌صورت، مدیران تمایل دارند با افشای اطلاعاتی همچون سودآوری و جریان‌های نقدی به تقاضای اطلاعاتی استفاده‌کننده از اطلاعات پاسخ دهند؛ بنابراین، افشای ریسک در بازار تقاضا دارد و نهادهای ناظر و قانون‌گذار الزاماتی را برای افشای بیشتر و شفافیت برقرار کرده‌اند. از دیگر دلایل رشد تقاضا برای افشا و گزارش ریسک بروز بحران‌های مالی است که در نتیجۀ آن پژوهش‌هایی برای بهبود گزارشگری ریسک انجام شده است. کراوات و موسلو ]33[ بیان می‌کنند شکاف پژوهش‌ها در این حوزه با بررسی اینکه چه میزان اطلاعات افشاشده ریسک استفاده شده، پوشش‌پذیر است. در این ارتباط پژوهش‌ها نشان می‌دهند افشای عوامل ریسک، انعکاس‌دهندۀ تصویری از ریسک شرکت است که حاوی اطلاعات مفید است و موجب کاهش عدم‌تقارن اطلاعاتی می‌شود و بر قیمت سهام مؤثر است ]33، 17[. همچنین، بائو و داتا ]11[ نشان داده‌اند بیش از نیمی از انواع ریسک‌ها که حاوی اطلاعات مفید برای تصمیم‌گیری نبوده‌اند، اثری هم بر استفاده‌کنندۀ اطلاعات نداشته‌اند. به‌عبارتی، چنانچه افشای ریسک حاوی اطلاعات مفید و قابل اتکا نباشد، در تصمیم‌گیری سهامداران نیز وارد نمی‌شود و اثری بر ارزش شرکت ندارد. پژوهش‌های دیگر ]۹،۲۶ ، ۳۱[ اثر مثبت افشا و گزارشگری بر ارزش شرکت را نشان داده‌اند؛ اما برخی دیگر از پژوهش‌ها ]27، 50[ بیان می‌کنند بررسی اثر افشا بر ارزش شرکت، هنوز جای پژوهش بسیار دارد و اجماعی در تعیین رابطه بین ارزش شرکت و افشا صورت نگرفته و علاوه بر آن رابطه بین ارزش بازار و افشا نیز مبهم است. در همین ارتباط، پژوهش‌های انجام‌گرفته رابطۀ مثبت و معنادار افشای ریسک بر ارزش شرکت را تأیید می‌کنند.
دالیوا و همکاران ]19[ نشان می‌دهند بین افشا ارزش در معرض خطر یا ریسک و ارزش شرکت رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد. در این پژوهش بر افشای داوطلبانه به‌عنوان افشایی در قالب مسئولیت‌های اجتماعی شرکت تأکید شده است و ارتباط آن با هزینۀ سرمایه و به‌طور غیرمستقیم اثری که بر ارزش شرکت دارد، شایان توجه بوده است. آیر و کیلیک ]50[ و الزاهار و همکاران ]22[ نتایج ارتباط بین افشای ریسک و ارزش مبتنی بر متغیرهای مختلف برای اندازه‌گیری ارزش شرکت را متفاوت گزارش کرده‌اند. همچنین، حسن و همکاران ]27[ ارتباط بین ارزش با انواع مختلف افشا (افشای اجباری و اختیاری) را بررسی کرده و اثر نوع افشا بر ارزش را متفاوت گزارش کرده است. آنها با بررسی رابطۀ افشا و ارزش شرکت در بازارهای نوظهور، بیان می‌کنند انجام پژوهش در حوزۀ اثرات افشا بر ارزش شرکت حائز اهمیت است؛ زیرا تا قبل از این ادبیات پژوهش در این حوزه در کشورهای توسعه‌یافته همچون آمریکا انجام شده است. این در حالی است که افشا دارای پیامدهای اقتصادی است که این پیامدها در بازارهای نوظهور با توجه به شرایط اقتصادی در حال رشد آنها بررسی و دیده نشده است. آنها بیان می‌کنند در بیشتر پژوهش‌ها اثر مثبت افشا بر کاهش هزینه‌های تأمین مالی و به تبع بر افزایش ارزش شرکت بررسی شده است؛ اما پژوهش‌هایی که اثر مستقیم افشا بر ارزش شرکت را بررسی کنند، اندک است. وفایی و همکاران ]51[ نیز با بررسی اثر افشا بر ارزش شرکت در کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته، به نتایج مختلفی بین کشورها رسیدند. آنها نشان دادند بسته به سطح رشد اقتصادی هر کشور، سطح و میزان افشا متفاوت است و کشورهای توسعه‌یافته با رشد اقتصادی بالاتر، دارای تعداد افشای بیشتر در مقایسه با کشورهای در‌حال‌توسعه، در صورت‌های مالی و یادداشت‌های همراه هستند. همچنین، جالجو و همکاران ]24[اثر مثبت افشای ریسک بر ارزش سهام و قیمت بازار شرکت را اثبات کرده‌اند.
در حال حاضر و بخصوص پس از بحران مالی ۲۰۰۸ افشا و گزارش ریسک مورد توجه نهادهای نظارتی و تنظیم‌کنندگان استانداردها و مقررات مالی قرار گرفته و افشای ریسک به یک افشای اجباری تبدیل شده است. برای این منظور، استانداردهای بین‌المللی گزارشگری مالی، با انتشار استاندارد شمارۀ ۷ بر این موضوع تأکید داشته و افشای ریسک را در قالب صورت‌های مالی از مدیریت شرکت‌ها خواسته است. علاوه بر آن، بسیاری از نهادهای نظارتی همچون کمیتۀ نظارت بانکی بال، هیئت ثبات مالی و بانک مرکزی اتحادیه اروپا و سایر نهادهای مرتبط الزاماتی را برای افشا و گزارش ریسک با تأکید بر نهادهای مالی و اعتباری مقرر کرده‌اند.
در ایران نیز استاندارد شمارۀ ۱ حسابداری ایران هدف صورت‌های مالی را ارائۀ اطلاعاتی تلخیص و طبقه‌بندی‌‌شده از وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطاف‌پذیری مالی واحد تجاری معرفی می‌کند که برای طیفی گسترده از استفاده‌کنندگان صورت‌های مالی در اتخاذ تصمیمات اقتصادی مفید واقع شود. با تأکید بر این استاندارد، صورت‌های مالی از قبیل ترازنامه، صورت سود و زیان و صورت جریان وجوه نقد بانک‌ها مبتنی بر استانداردهای حسابداری ایران افشا می‌شود و انتظار می‌رود صورت‌های مالی حاوی اطلاعاتی باشد که به سرمایه‌گذاران در پیش‌بینی حجم، مقدار و زمان‌بندی جریان‌های نقدی بانک‌ها کمک کند. همچنین، انتظار می‌رود بانک‌های عضو بورس اوراق بهادار سایر گزارش‌ها و افشاهای الزامی بازار سرمایه و بانک مرکزی را نیز ارائه کنند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد بانک‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق‌بهادار تهران موظف‌اند مطابق با مفاد ماده 232 اصلاحیه قانون تجارت (مصوب 1347) و ماده 41 و 45 قانون بازار اوراق‌بهادار و رعایت مفاد دستورالعمل اجرایی افشای اطلاعات شرکت‌های پذیرفته‌شده در سازمان بورس و اوراق‌بهادار تهران، گزارش فعالیت و وضعیت عمومی خود را طی یک‌سال مالی افشا کنند و یکی از گزارش‌هایی که بانک‌های بورسی موظف به انتشار آن هستند، گزارش فعالیت هیئت‌مدیره است که زیربخشی تحت‌عنوان خلاصه وضعیت ریسک بانک در آن قرار دارد. همچنین، افشای ریسک ازسوی بانک‌ها به‌موجب مقررات ابلاغ‌شده از سوی بانک مرکزی به بانک‌ها، افشای اجباری تحت قوانین و مقررات است و بررسی بخشنامه‌های منتشرۀ بانک مرکزی نشان می‌دهد بانک مرکزی برای مدیریت ریسک و نظارت و کنترل بر ریسک بانک‌ها تلاشی را از سال ۱۳۸۲ تا‌کنون آغاز کرده است و طی این دوره بالغ بر ۸ بخشنامه برای افزایش افشا و گزارشگری ریسک منتشر کرده است. بخشنامه‌های منتشره از سوی مقام ناظر بانکی (بانک مرکزی جمهوری اسلامی)[2] دارای محتوایی به شرح نگارۀ (۱) است:
نگارۀ ۱- خلاصۀ بخشنامه‌های بانک مرکزی ایران با محوریت ریسک در بانک‌ها
|
عنوان اطلاعیه |
سال انتشار |
|
مدیریت یکپارچۀ ریسک شناسایی مشتری: نظرات پیشنهادی کمیتۀ نظارت بر بانکداری، بانک تسویه بین‌المللی، اکتبر 2004 |
1383 |
|
رهنمود مدیریت ریسک نقدینگی |
1386 |
|
مجموعۀ رهنمودها برای مدیریت ریسک عملیاتی |
1386 |
|
مروری بر ادبیات ریسک بازار |
1387 |
|
مجموعه رهنمودها برای مدیریت مؤثر ریسک تطبیق |
1388 |
|
ریسک نقدینگی: چالش‌های مدیریتی و نظارتی از انتشارات کمیته نظارت بر بانکداری بال، فوریه 2008 |
1388 |
|
رویکرد و نظارت مبتنی بر ریسک برای پیشگیری از پولشویی و تأمین‌مالی تروریسم |
1392 |
|
ضوابط ناظر بر حداقل استانداردهای شفافیت و انتشار عمومی اطلاعات توسط مؤسسات اعتباری |
1393/اصلاحیه 1396 |
|
آیین‌نامۀ کفایت سرمایه |
1382/اصلاحیه 1396 |
بنابراین، با توجه به پیشینه و الزامی که برای افشای ریسک در ایران وجود دارد، می‌توان با تعریف شاخص افشا و گزارش ریسک مبتنی بر روش تحلیل محتوای کمی به ارزیابی وضعیت افشای ریسک تحت الگو‌های آماری در ایران پرداخت. به‌عبارتی، مبتنی بر الزامات و مقررات افشای ریسک در ایران، الزاماتی وجود دارد که بررسی محتوای این الزامات و شاخص‌سازی آن، تصویری از وضعیت افشای ریسک در صورت‌های مالی بانک‌های عضو بورس اوراق بهادار می‌دهد که مبتنی بر آن در این پژوهش به بررسی اثر افشای ریسک بر ارزش بانک‌ها پرداخته شده و ارتباط ارزشی افشای ریسک ارزیابی شده است.
مغظوم و همکاران ]4[ در پژوهشی با‌عنوان ارتباط ارزشی سطوح افشای داوطلبانۀ ریسک به بررسی ارتباط بین افشای داوطلبانۀ ریسک با ارزش بانک‌های عربستان سعودی طی دورۀ 2009 تا 2013 پرداختند و از دو متغیر کیو توبین و بازده دارایی برای اندازه‌گیری ارزش بانک استفاده کردند. نتایج آنها نشان داد سطوح افشای داوطلبانۀ ریسک بر ارزش بانک اثرگذار است و علاوه بر آن اثر آن بر اساس متغیری که برای ارزش بانک انتخاب شده، متفاوت است. نتایج بررسی آنها اثر مثبت افشا و بازده دارایی را تأیید کرد؛ اما ارتباطی بین سطوح افشای داوطلبانه و ارزش شرکت مبتنی بر نسبت کیو توبین شناسایی نشد. همچنین، آنها نشان دادند افشا و گزارش ریسک به‌دلیل آنکه دارای پیامد اقتصادی است، برای سهامداران، قانون‌گذاران و سایر ذی‌نفعان گزارش کلیدی است که بر تصمیمات آنها اثرگذار است.
مومن و همکاران ]40[ به بررسی ارتباط ارزشی افشای ریسک در گزارش‌های سالانه پرداختند. آنها با بررسی 809 مشاهده از گزارش افشای ریسک شرکت‌ها در بازارهای نوظهور و برای دورۀ 2007 تا 2009 دریافتند بین اطلاعات افشای ریسک و توانایی بازار در پیش‌بینی تغییرات بازدهی آتی برای دو سال آینده رابطۀ مثبت وجود دارد؛ اما سرمایه‌گذاران برای پیش‌بینی تغییرات بازدهی و جریان‌های نقدی علاوه بر افشا و گزارش ریسک به سایر منابع اطلاعاتی نیز توجه دارند.
کامپبل و همکاران ]17[ افشای اجباری ریسک و اطلاع‌دهنده‌بودن عوامل افشاشده ریسک شرکت را بر روی ارزش شرکت بررسی کردند. یافته‌های آنها نشان داد گزارش ریسک تصویری از کسب و کار سازمان است که عدم‌تقارن اطلاعاتی را کاهش می‌دهد و بر قیمت سهام اثرگذار است. آنها دریافتند افشای عوامل کیفی ریسک ارتباط دقیقی با افشای موارد خاص ریسک در شرکت دارد. همچنین، اطلاعات ریسک مندرج در صورت‌های مالی باعث کاهش شکاف قیمت خرید و فروش، بتا بالا و نوسان بازدهی سهام شده است. آنها پیشنهاد می‌دهند مدیران عوامل ریسک را افشا کنند؛ زیرا سرمایه‌گذاران در تصمیم‌گیری و ارزش‌گذاری به این اطلاعات اتکا می‌کنند؛ بنابراین، بررسی ارتباط ارزشی افشای ریسک و اثر آن بر انتظارات سهامداران و سایر ذی‌نفعان قابل توجه است.
بائو و داتا ]11[ روش جدیدی برای شناسایی انواع ریسک ارائه می‌دهند. بررسی آنها نشان می‌دهد بیش از نیمی از انواع ریسک‌ها که افشا می‌شود حاوی اطلاعات مفید نیست (22 نوع از 30 ریسک) و اثر مشخصی بر انتظارات سرمایه‌گذاران ندارد. به‌عبارتی، آنها نشان می‌دهند انواع کمی از اطلاعات ریسک مفید است. مبتنی بر نتایج این پژوهش آنها بیان می‌کنند ریسک نقدینگی و نظام‌مند ، تأمین مالی و اعتباری از مهم‌ترین نوع ریسک‌ها هستند و انتظار ریسک سرمایه‌گذاران را افزایش می‌دهند.
کراوات و موسلو ]33[ بیان می‌کنند افشای ریسک از سایر گزارش‌های مالی شرکت‌ها متفاوت است و گستره‌ای از اطلاعات را برای ارزیابی عملکرد آتی در اختیار استفاده‌کننده از اطلاعات قرار می‌دهد. افشای ریسک اطلاعاتی را افشا می‌کند و بر کارایی بازار، افزایش یا کاهش نفوذ و اعتبار شرکت و انتظارات ریسکی استفاده‌کنندۀ اطلاعات، پیش‌بینی عملکرد آتی و اعتماد سرمایه‌گذاران به بازار اثرگذار است. علاوه بر آن در این بررسی مشخص شد تغییرات سالانه در افشای ریسک اثر مثبت و معناداری بر تغییرات روزانه نوسان بازدهی سهام، حجم معاملات و پراکندگی پیش‌بینی‌ها و نوسان اصلاح پیش‌بینی‌ها داشته است. آنها شواهدی در خصوص افشای ریسک ارائه می‌دهند که حاوی اطلاعات جدیدی از عدم‌قطعیت و ریسک شرکت است. نتایج آنها نشان می‌دهد اطلاعات جدید احتمال رخداد ریسک و عوامل آن را تغییر و اطلاعات کافی به بازار ارائه می‌دهد. به‌عبارتی، اطلاعات ریسک گستره‌ای از پیش‌بینی استفاده‌کنندگان از عملکرد آتی تا کاهش سطوح اعتماد سرمایه‌گذاران در نتیجۀ این پیش‌بینی خواهد بود.
آیر و کلیک ]50[ ارتباط ارزشی افشای داوطلبانه با ارزش بازاری شرکت را بر اساس ۱۲۹ مشاهده و برای سال 2010 در بازار سرمایه استانبول بررسی کردند. در این پژوهش متغیرهایی که ارزش شرکت را نشان می‌دهند شامل نسبت کیو توبین و نسبت کیو توبین ۶ماه پس از پایان سال، ارزش بازاری سهام شرکت و ارزش بازاری سهام شرکت ۶ماه پس از پایان سال بوده است. نتایج آنها نشان داد افشای داوطلبانه ارتباط ارزشی دارد و بر ارزش شرکت اثرگذار است و افشای بیشتر اثر بیشتری بر ارزش شرکت دارد. به‌عبارتی، شرکت‌هایی که افشای بیشتری داشته‌اند و اطلاعات بیشتری در اختیار سهامداران قرار داده‌اند، با تغییر ارزش بیشتری روبه‌رو بوده‌اند.
حسن و همکاران ]27[ ارتباط ارزشی افشا را در بازارهای نوظهور را بررسی کردند. در این بررسی، افشای داوطلبانه و اجباری منطبق با استانداردهای حسابداری بین‌المللی و اثر آن بر ارزش شرکت‌ها بررسی شد. نتایج این بررسی نشان داد بعد از کنترل متغیرهایی همچون اندازۀ دارایی‌ها و سودآوری افشای اجباری رابطۀ منفی و معناداری با ارزش شرکت دارد و علاوه بر آن این مسئله را رد کرد که روش‌های حسابداری بدون اثر بر جریان‌های نقدی می‌توانند بر ارزش شرکت تأثیر بگذارند. همچنین، افشای داوطلبانه اثر مثبت و معناداری با ارزش شرکت داشت.
در ایران، پژوهش‌های حوزۀ افشای ریسک با تأکید بر شرکت‌های تولیدی انجام شده و یا تأثیر سایر متغیرها بر افشای ریسک بررسی شده است و پژوهشی با تأکید بر افشای ریسک در بانک‌ها و بررسی ارتباط ارزشی آن انجام نشده است. نمازی و ابراهیمی میمند ]۲[ در پژوهشی با‌عنوان بررسی تأثیر سازوکارهای راهبری شرکتی بر افشای ریسک به بررسی اثر متغیرهای راهبری شرکتی همچون، اندازۀ هیئت‌مدیره، استقلال هیئت‌مدیره، دوگانگی وظیفه مدیرعامل، تمرکز مالکیت و سهامداران نهادی بر افشای ریسک در 70 شرکت‌های غیرمالی عضو بورس اوراق بهادار برای دورۀ 1388 تا 1392 پرداخته‌اند. در این بررسی با استفاده از روش تحلیل محتوای کمی، پنج‌طبقه شامل ریسک عملیاتی، مالی، راهبردی، درستی و قانونی و رعایت برای افشای ریسک شناسایی شد که مبتنی بر آن افشای ریسک در صورت‌های مالی شرکت‌های غیرمالی اندازه‌گیری و در الگو‌های رگرسیونی وارد شده است. همچنین، آنها در پژوهش دیگری با‌عنوان بررسی چگونگی افشای ریسک در گزارش سالانۀ شرکت‌ها و عوامل مؤثر بر آن در سال 1395 به بررسی ویژگی‌های ریسک افشاشده در گزارش سالانۀ شرکت‌های غیرمالی عضو بورس اوراق بهادار پرداختند. نتایج این بررسی نشان داد ارائۀ اطلاعات گذشته‌نگر در مقایسه با آینده‌نگر، کیفی در مقایسه با کمی و افشای منابع ریسک در مقایسه با مدیریت ریسک برتری دارد ]۳[.
در پژوهش دیگری برادران حسن‌زاده و محرومی ]1[ به بررسی تأثیر افشای ریسک بر پیش‌بینی قیمت سهام به‌وسیلۀ سود و ارزش شرکت پرداختند. نتایج این بررسی نشان داد افزایش افشا مشکلات مربوط به نمایندگی و عدم‌تقارن اطلاعاتی را کاهش می‌دهد و بین افشای ریسک و قابلیت پیش‌بینی قیمت سهام به‌وسیلۀ تغییرات سود، رابطۀ معناداری وجود دارد. علاوه بر آن بین افشای ریسک و ارزش شرکت نیز رابطۀ معناداری وجود دارد.
فرضیه‌های پژوهش
بررسی پژوهش‌ها و ادبیات تجربی در حوزۀ افشای ریسک نشان می‌دهد افشا و گزارش ریسک از‌جمله اطلاعات سودمند و مؤثر در تصمیم‌گیری سهامداران است که بر ارزش بانک و قیمت سهام آن مؤثر است و از طرف گروه‌های ذی‌نفع و بخصوص سهامداران برای افشا و گزارشگری آن تقاضا وجود دارد. از سوی دیگر، پس از بحران مالی ۲۰۰۸ توجه نهادهای نظارتی و مالی به افشا و گزارش ریسک بیشتر شد و افشا و گزارش اجباری آن تحت اصول و مقررات مشخص از طرف هیئت تدوین استانداردهای حسابداری بین‌المللی الزامی شد. بررسی وضعیت قوانین و مقررات افشای ریسک در بانک‌های ایران نشان می‌دهد افشا و گزارش ریسک به‌موجب بخشنامه‌های صادره از طرف بانک مرکزی از سال 1383 تا‌کنون الزامی بوده است؛ بنابراین، بررسی آنچه که افشا شده و آنچه که افشا نشده و شناسایی و ارزیابی وضعیت افشای ریسک در بانک‌های ایران قابل توجه است. بررسی ادبیات پژوهشی این حوزه نیز نشان می‌دهد افشا و گزارش ریسک بانک‌ها انعکاس‌دهندۀ تصویری از وضعیت ریسکی بانک و حاوی اطلاعات مفید است و توان اثرگذاری بر قیمت سهام و ارزش بانک در بازار سرمایه را دارد. بر همین اساس، فرضیۀ زیر برای آزمون ارتباط ارزشی افشا و گزارش ریسک ارائه شده است:
فرضیۀ اصلی: افشای ریسک با ارزش بانک رابطۀ مثبت و معناداری دارد.
در این پژوهش بر افشای اجباری وضعیت ریسک بانک‌ها تأکید شده است. با استفاده از روش تحلیل محتوا، شاخص‌های اجباری افشای ریسک در بانک‌ها در ایران شناسایی شده؛ اما برای ارزش شرکت متغیرهای متنوعی تعریف و ارائه شده است. همچنین، نتایج بررسی ارتباط بین افشا و ارزش شرکت به پراکسی یا متغیر استفادهشده برای ارزش شرکت نیز بستگی دارد ]50، 22[. بر این اساس فرضیه‌های فرعی پژوهش عبارت‌اند از:
فرضیۀ فرعی اول: افشای ریسک با قیمت سهام بانک دارای رابطۀ معنادار است.
فرضیۀ فرعی دوم: افشای ریسک با بازدهی سهام بانک دارای رابطۀ معنادار است.
فرضیۀ فرعی سوم: افشای ریسک با ارزش بانک دارای رابطۀ معنادار است.
روش پژوهش
این پژوهش از نظر ماهیت از نوع همبستگی است و از نظر هدف پژوهشی بنیادی - تجربی است؛ زیرا از یک‌سو وضع موجود را ارزیابی می‌کند و از سوی دیگر، رابطه بین متغیرها را با استفاده از رگرسیون تحلیل و تبیین می‌کند. برای تبیین و شناسایی شاخص افشای ریسک در این پژوهش از روش تحلیل محتوای کمی استفاده شده است. این روش، استخراج مفاهیم مورد نیاز پژوهش از متون مورد مطالعه یا سازمان‌دهی و شمارش دقیق مفاهیم پنهان در متن است ]34[. در این پژوهش داده‌های تابلویی با استفاده از رگرسیون چندمتغیره در نرم‌افزار اکسل، اس‌پی‌اس و ای‌ویوز تحلیل و نتایج آن تفسیر و ارائه شده است.
برای جمع‌آوری اطلاعات لازم در خصوص پیشینۀ تحقیق از روش کتابخانه‌ای و برای بررسی داده‌ها و آزمون فرضیات، از روش بررسی میدانی با به کارگیری شیوۀ داده‌های پانلی و برای تخمین الگو از نرم‌افزار ای‌ویوز استفاده شده است. داده‌های پژوهش از صورت‌های مالی تفضیلی بانک‌های عضو بورس اوراق‌بهادار تهران استخراج شده است و نسبت‌ها و متغیرهای الگو در اکسل محاسبه شده‌اند. داده‌های این پژوهش شامل مجموعه بانک‌های عضو بورس اوراق بهادار تهران است که داده‌های آن از سال 1390 در دسترس بوده است. به‌عبارتی، در این پژوهش از داده‌های فصلی مندرج در صورت‌های مالی سالانه ۱۹بانک عضو بورس اوراق بهادار و برای دوره ۶ساله از 1390 تا 1395 استفاده شده است.
متغیرهای پژوهش
برای بررسی ارزش اطلاعاتی افشای ریسک بر متغیرهای بازار سرمایه الگوی (۱) اجرا شده است.
که در آن:
متغیرهای بازار (قیمت، بازدهی و ارزش شرکت) برای بانک i در سال t
: شاخص افشای ریسک برای بانک i در سال t
: متغیرهای کنترلی مؤثر بر نوع رابطه متغیر مستقل بر وابسته
در این پژوهش به بررسی ارتباط ارزشی افشای ریسک و متغیرهای بازار سرمایه پرداخته می‌شود؛ بنابراین، برای افشای ریسک از شاخص افشای ریسک استفاده می‌شود. این شاخص در پژوهش‌های زیادی ]7، ۱۲، ۸، ۴۳، ۲۷، ۵۰، ۴، ۴۱[ و بر اساس ادبیات پژوهش با روش‌های طبقه‌بندی متنوع قابل محاسبه است. این شاخص تحت الگوی (۲) برآورد می‌شود:
|
(2) |
که در آن:
d: متغیر دامی، d برابر ۱ اگر افشا صورت گیرد و در غیر این صورت برابر صفر
n: تعداد افشای اقلام مرتبط به ریسک
بررسی جامع ادبیات افشای ریسک و چارچوب‌های افشای ریسک در بانک‌های تجاری نشان می‌دهد برای اندازه‌گیری افشای ریسک از روش تحلیل محتوای کمی در پژوهش‌ها استفاده شده است ]35، 37، 6، 30، 5، 4، 40[. برخی پژوهشگران از شاخص وزنی و غیروزنی برای تبیین افشا در پژوهش‌های حسابداری استفاده کرده‌اند. مغزوم و همکاران ]4[ بر اساس روش حسن و همکاران، ۵۴ قلم افشای ریسک را که بانک‌ها در صورت‌های مالی سالانه خود منتشر می‌کنند با استفاده از روش تحلیل محتوای صورت‌های مالی، در ۸ گروه شامل سیاست‌های حسابداری، ریسک مالی و سایر ریسک‌ها، پوشش ریسک و اطلاعات عمومی ریسک، ابزارهای مالی، ذخایر و ذخیره‌گیری، اطلاعات بخش‌ها (ریسک تمرکز)، ریسک کسب و کار و ریسک انطباق با مقررات طبقه‌بندی کرده است. همچنین، بر اساس آنچه که در استانداردها و مقررات برای افشا الزامی است و آنچه که بانک‌ها افشا کرده‌اند، شاخص افشای ریسک را محاسبه کرده‌اند. بیشف و همکاران ]30[، با استفاده از روش تحلیل محتوا و بر اساس الزامات افشای استاندارد شمارۀ ۷ حسابداری بین‌المللی و مقررات افشای ریسک بال ۲، ۳۹ قلم افشای الزامی را برای بانک‌ها شناسایی کرده که با بررسی اطلاعات مالی بانک‌ها (صورت‌های مالی و سایر گزارش‌های منتشره) شاخص افشای ریسک را برای هر بانک محاسبه کرده‌اند.
در این پژوهش نیز با توجه به آنکه هدف بررسی افشای ریسک در بانک‌ها و تبیین رابطۀ آن با قیمت، بازدهی و ارزش شرکت است، مبتنی بر دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌های بانک مرکزی بخصوص ضوابط ناظر بر حداقل استانداردهای شفافیت و انتشار عمومی اطلاعات ازسوی بانک‌ها و مبتنی بر الزامات افشا و گزارشگری ریسک مندرج در قوانین و مقررات بازار اوراق بهادار و همچنین، الزامات افشا و گزارشگری ریسک در گزارش سالانۀ هیئت‌مدیره به مجمع، برای افشا و گزارشگری ریسک ۹ طبقه و 36 قلم افشا اجباری ریسک به شرح نگارۀ (۲) شناسایی شد.
نگارۀ 2- طبقه‌بندی و اقلام با‌اهمیت و اجباری افشای ریسک در بانک‌ها
|
موضوع |
اقلام افشای اجباری |
|
بخشنامه‌های منتشرۀ بانک مرکزی از 1383 تا‌کنون |
|
|
ریسک اعتباری |
افشای کیفی سیاست‌ها و خط‌مشی‌های مدیریت ریسک اعتباری |
|
|
تشکیل کمیتۀ فرعی مدیریت ریسک اعتباری زیر نظر کمیتۀ مدیریت ریسک و افشای کیفی راهبردهای این واحد |
|
|
افشای حدود و اختیارات اعطای تسهیلات و اعتبارات توسط واحد‌های مربوطه |
|
|
افشای روش سنجش ریسک اعتباری و افشای کمی ریسک اعتباری شامل تعریف شاخص‌های مدیریت ریسک اعتباری |
|
|
افشای فرایند اعتبارسنجی مشتریان |
|
|
افشای روش‌های کاهش ریسک اعتباری و ابزارهای پوشش ریسک اعتباری و مدیریت آن |
|
|
افشای میزان سرمایۀ کافی برای پوشش ریسک اعتباری |
|
|
افشای میزان و وضعیت تمرکز تسهیلات و تعهدات به تفکیک گروه‌های مختلف مشتریان، بخش‌های اقتصادی، مناطق جغرافیایی و نظایر آن |
|
|
افشای معیارهای دریافت وثایق برای اقلام در معرض خطر ریسک اعتباری |
|
|
افشای سازوکار کنترل و پایش ریسک اعتباری |
|
|
افشای نحوۀ مدیریت تسهیلات غیرجاری و میزان ذخایر مرتبط به آن |
|
ریسک نقدینگی |
افشای کیفی سیاست‌ها و خط‌مشی‌های مدیریت ریسک نقدینگی |
|
|
تشکیل کمیتۀ فرعی مدیریت ریسک نقدینگی زیر نظر کمیتۀ مدیریت ریسک و افشای کیفی راهبردهای این واحد |
|
|
افشای ترکیب، میزان و سررسید سپرده‌ها و نقاط تمرکز آن |
|
|
افشای ترکیب، میزان و سررسید تسهیلات و سایر دارایی‌های نقد و بخصوص دارایی‌هایی با درجه نقدشوندگی بالا |
|
|
افشای روش سنجش ریسک نقدینگی و افشای کمی ریسک نقدینگی شامل تعریف شاخص‌های مدیریت ریسک نقدینگی |
|
|
افشای میزان ورودی و تعهدات ریالی در دوره آتی |
|
|
افشای میزان ورودی و تعهدات به ارزهای عمده در دوره آتی |
|
|
افشای خلاصه و محدود برنامه مقابله با بحران نقدینگی در بانک |
|
|
افشای برنامه مدیریت نقدینگی و ادامه آن (تداوم فعالیت) |
|
ریسک عملیاتی |
افشای برنامه مدیریت عملیاتی و ادامه آن (تداوم فعالیت) |
|
|
افشای تدابیر پیشگیرانه از وقوع خطاهای عمدی و سهوی انسانی |
|
|
افشای خلاصه و محدود برنامه مقابله با بحران عملیاتی در بانک |
|
|
افشای روش سنجش ریسک عملیاتی و افشای کمی ریسک عملیاتی شامل تعریف شاخص‌های مدیریت ریسک عملیاتی |
|
|
افشای میزان سرمایه لازم برای پوشش ریسک عملیاتی |
|
|
افشای سازوکارهای پایش و کنترل ریسک عملیاتی |
|
ریسک بازار |
افشای کیفی سیاست‌ها و خط‌مشی‌های مدیریت ریسک بازار |
|
|
افشای روش سنجش ریسک بازار و افشای کمی ریسک بازار شامل تعریف شاخص‌های مدیریت ریسک بازار |
|
|
افشای میزان سرمایه کافی برای پوشش ریسک بازار |
|
افشای شاخص‌ها |
افشای اقلام در معرض ریسک بازار به تفکیک ارز، سهام، نرخ سود و نظایر آن |
|
|
وضعیت باز ارزی به تفکیک هر یک از ارزها و مجموع ارزها |
|
|
افشای وضعیت کفایت سرمایه و سرمایۀ نظارتی شامل افشا دارایی موزون به ریسک |
|
قوانین و مقررات بازار اوراق بهادار |
|
|
کفایت سرمایه |
دستورالعمل الزامات شناسایی کفایت سرمایۀ نهادهای مالی |
|
گزارش سالانۀ هیئت‌مدیره به مجمع |
|
|
معامله با اشخاص وابسته |
افشای اطلاعات مربوط به معامله با اشخاص وابسته |
|
افشای ریسک |
افشای تجزیه و تحلیل ریسک شرکت شامل تبیین ریسک و مخاطراتی که در حوزه‌های مختلف برای شرکت وجود دارد. |
|
افشای پیش‌بینی اثرات |
افشای پیش‌بینی آثار و نتایج احتمالی ریسک و مخاطرات |
منبع: یافته‌های پژوهش
ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری بر قیمت و بازدهی در پژوهش‌های حسابداری تأیید شده است ]10، 14، 13[. همچنین، ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری بر ارزش شرکت نیز تأیید شده است ]4، 25، 50، 42[. پژوهش‌های دیگر نیز نشان داده‌اند متغیرهای اندازه، بازده دارایی، نسبت اهرمی، نسبت نقدینگی و سود پرداخت‌‌شده از جمله متغیرهای کنترلی است که بر ارتباط ارزشی افشا با قیمت، بازدهی و ارزش شرکت مؤثر و دارای رابطۀ مثبت و معنادار هستند ]42، 4، 40، 50[. بر این اساس، برای آزمون فرضیۀ فرعی اول: افشای ریسک با قیمت سهام بانک دارای رابطۀ معناداری است، الگوی (۳) در نرم‌افزار تخمین زده شده است.
|
(3) |
برای آزمون فرضیۀ فرعی دوم: افشای ریسک با بازدهی سهام بانک دارای رابطۀ معنادار است، الگوی (۴) در نرم‌افزار تخمین زده شده است.
|
(4) |
برای آزمون فرضیۀ فرعی سوم: افشای ریسک با ارزش بانک دارای رابطۀ معنادار است، نیز الگوی (۵) در نرم‌افزار تخمین زده شده است.
|
(5) |
|
که در این الگو‌ها:
Price: لگاریتم میانگین قیمت سهام بانک i در سالt
:Returnلگاریتم میانگین سود هر سهم در سال t
FV: لگاریتم نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری سرمایه بانک i در سال t
TD: لگاریتم شاخص افشای ریسک برای بانک i در سال t
:Size لگاریتم کل دارایی‌های بانک i در سال t
ROA: بازده دارایی‌ها بانک i در سال t
Lev: نسبت بدهی‌ها به حقوق صاحبان سهام بانک i در سال t
Liquid.: نسبت نقدینگی (مجموع وجه‌نقد، مطالبات بانک مرکزی، مطالبات بین‌بانکی، اوراق بهادار و اقلام در راه به کل دارایی) بانک i در سال t
Capital.A: نسبت کفایت سرمایه بانک i در سال t
Beta: ریسک سهام بانک i در سال t
DPS: لگاریتم سود سهام پرداختی بانک i در سال t
یافته‌های پژوهش
آزمون مانایی متغیرهای الگو
وقتی که تعداد مشاهدات سری زمانی در هر کدام از مقاطع زیاد باشد، می‌توان تحلیل مانایی (وجود ریشه واحد) را برای هر کدام از آن مقاطع بررسی کرد و آزمون ریشه واحد مبتنی بر داده‌های تابلویی برای افزایش قدرت آزمون‌ها ضروری است؛ بنابراین، قبل از برآورد تأثیر افشای ریسک بر متغیرهای قیمت، بازدهی و ارزش بانک، لازم است مانایی تمام متغیرهای مورد استفاده در تخمین‌ها، آزمون شود؛ زیرا مانایی متغیرها چه دربارۀ داده‌های سری زمانی و چه داده‌های تابلویی باعث بروز مشکل رگرسیون کاذب می‌شود. در این پژوهش آزمون فیشر، آزمون ایم، پسران و شیم و آزمون لوین لین چو برای بررسی مانایی متغیرها انجام شده که نتایج آن در نگارۀ ۴ ارائه شده است. این آزمون‌ها اصطلاحاً آزمون‌های ریشه واحد پانل نامیده می‌شوند و در آنها روند بررسی مانایی همگی به غیر از روش هادری به یک‌صورت است و با رد H0 عدم‌مانایی رد می‌شود و بیانگر مانایی متغیر است؛ بنابراین، با رد فرضیه H0 نامانایی یا ریشه واحد رد می‌شود و مانایی پذیرفته می‌شود که یا در سطح و یا با یک تفاضل و یا با دو تفاضل مانا می‌شود و برای تشخیص این قسمت به ارزش‌احتمال آن توجه می‌شود که باید از پنج‌درصد کوچک‌تر باشد. با توجه به نتایج حاصل از آزمون‌ها مشخص شد تمام متغیرها در سطح و با یک تفاضل در سطح ۵درصد مانا هستند.
نگارۀ ۳- نتایج آزمون ریشه واحد جمعی متغیرهای تأثیرگذار بر کانال وام‌دهی
|
متغیر |
PP- Fisher Chi-square |
ADF – Fisher Chi- square |
Im, Pesaran and Shin W-stat |
Levin, Lin, Chu t. |
||||
|
آماره |
pv |
آماره |
pv |
آماره |
pv |
آماره |
pv |
|
|
قیمت (FD) |
646/92 |
000/0 |
406/85 |
000/0 |
888/5- |
000/0 |
337/18- |
000/0 |
|
بازدهی (FD) |
430/64 |
000/0 |
496/59 |
002/0 |
046/4- |
000/0 |
392/12- |
000/0 |
|
ارزش بانک (L) |
481/92 |
000/0 |
108/68 |
000/0 |
509/2- |
000/0 |
417/9- |
000/0 |
|
افشای ریسک (FD) |
373/77 |
000/0 |
091/63 |
000/0 |
890/6- |
000/0 |
664/14- |
000/0 |
|
بتا (FD) |
977/115 |
000/0 |
336/108 |
000/0 |
469/8- |
000/0 |
940/17- |
000/0 |
|
کفایت سرمایه (L) |
025/135 |
000/0 |
338/107 |
000/0 |
497/22- |
000/0 |
750/110- |
000/0 |
|
اندازه (L) |
676/138 |
000/0 |
679/74 |
000/0 |
473/3- |
000/0 |
471/13- |
000/0 |
|
نقدینگی (L) |
732/120 |
000/0 |
854/91 |
000/0 |
707/8- |
000/0 |
605/44- |
000/0 |
|
اهرم (L) |
161/157 |
000/0 |
608/101 |
000/0 |
301/6- |
000/0 |
898/20- |
000/0 |
|
بازده دارایی (L) |
740/107 |
000/0 |
247/67 |
002/0 |
074/3- |
001/0 |
834/15- |
000/0 |
|
سود تقسیمی (FD) |
279/36 |
006/0 |
653/31 |
024/0 |
665/2- |
003/0 |
279/7- |
000/0 |
|
منبع: یافته‌های پژوهش |
||||||||
پس از تعیین مانایی متغیرها، آمار توصیفی متغیرها در نگارۀ (۴) برای ۱۹ بانک عضو بورس اوراق بهادار در بازه زمانی 1390 تا 1395 ارائه شده است.
نگارۀ ۴- آمار توصیفی متغیرهای پژوهش
|
متغیر |
کمینه |
بیشینه |
میانگین |
خطای‌معیار |
|
قیمت |
932/2 |
903/3 |
265/3 |
169/0 |
|
بازدهی |
477/0 |
906/2 |
197/2 |
610/0 |
|
ارزش بانک |
934/1 |
220/3 |
477/2 |
257/0 |
|
افشای ریسک |
602/0 |
477/1 |
894/0 |
272/0 |
|
بتا |
24/1- |
26/3 |
591/0 |
812/0 |
|
کفایت سرمایه |
012/0 |
784/0 |
093/0 |
109/0 |
|
اندازه |
562/3 |
249/6 |
025/5 |
017/1 |
|
نقدینگی |
078/0 |
839/0 |
223/0 |
097/0 |
|
اهرم |
204/0 |
961/0 |
742/0 |
175/0 |
|
بازده دارایی |
019/0- |
062/0 |
015/0 |
014/0 |
|
سود تقسیمی |
698/0 |
836/2 |
733/1 |
875/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش
نگارۀ (۴) آمار توصیفی مربوط به افشای ریسک را نشان می‌دهد. انحراف‌معیار افشای ریسک بین بانک‌ها برابر با 27/0 است که نشان از عدم‌پراکندگی در افشا و گزارش اقلام ریسک در صورت‌های مالی بانک‌ها دارد. همچنین، نمودار (۱) لگاریتم مجموع افشای ریسک بانک‌های موجود در نمونۀ مورد بررسی برای پایان سال 1395 را نشان داده است.
نمودار ۱- لگاریتم مجموع افشای بانک‌های عضو بورس اوراق بهادار در سال 1395
منبع: یافته‌های پژوهش
همان‌طور که در نمودار (۱) نشان داده شده است، بانک خاورمیانه در مقایسه با سایر بانک‌ها بهترین سطح افشای ریسک را داشته است و پس از آن بانک کارآفرین و اقتصاد نوین قرار دارند. بانک خاورمیانه، کارآفرین و اقتصاد نوین به‌ترتیب از ۳۶ قلم افشای ریسک، 30 قلم، 28 و 27 قلم را افشا کرده و دو بانک گردشگری و قوامین تنها ۴ قلم از ۳۶ قلم را در صورت‌های مالی پایان سال 1395 افشا کرده بودند.
الگوی اول بررسی اثر افشای ریسک بانک‌ها بر قیمت سهام بانک بود. بر این اساس الگو به روش رگرسیون ساده با داده‌های تابلویی تخمین زده شد نتایج آن در نگارۀ (۵) ارائه شده است.
نگارۀ ۵- تخمین اثر افشای ریسک بر قیمت سهام بانک
|
متغیر وابسته: Price |
|||
|
متغیر |
ضرایب |
آماره t |
سطح معناداری |
|
شاخص افشای ریسک (TD) |
104/0 |
827/1 |
072/0 |
|
اندازه (SIZE) |
420/0 |
757/11 |
000/0 |
|
نسبت اهرمی (LEV) |
522/0 |
867/2 |
005/0 |
|
بازدهی (Return) |
134/0 |
154/3 |
002/0 |
|
بازده دارایی‌ها (ROA) |
543/5 |
388/2 |
020/0 |
|
بتا (Beta) |
028/0- |
999/1- |
050/0 |
|
آماره F |
64/77 |
ضریب تعیین |
507/0 |
|
معناداری آماره F |
000/0 |
دوربین واتسون |
354/2 |
منبع: یافته‌های پژوهش
همان‌طور که در نگارۀ (۵) مشاهده می‌شود، متغیر مستقل (شاخص افشای ریسک)، 50درصد از تغییرات قیمت را تبیین می‌کند و آماره دوربین واتسون (3/2) نبود خودهمبستگی بین باقیمانده‌ها را نشان می‌دهد. در این الگو با توجه به اثری که بازدهی بر نوسان قیمت سهام دارد، این متغیر نیز به‌عنوان متغیر کنترلی در الگو وارد شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد شاخص افشای ریسک با قیمت در سطح معناداری ۱۰درصد، رابطۀ مثبت و معنادار دارد و افزایش افشای اطلاعات ریسک به افزایش قیمت سهام منجر می‌شود. همچنین، متغیرهای اندازۀ بانک، میزان اهرم بانک، بازدهی و بازده دارایی‌ها با قیمت در سطح معناداری ۵درصد رابطۀ مثبت و معناداری دارند؛ اما بتا سهام دارای رابطۀ منفی و معنادار است. بر این اساس، فرضیۀ فرعی اول پژوهش مبنی بر وجود رابطۀ معنادار بین افشای ریسک و قیمت تأیید می‌شود و افشای ریسک با قیمت ارتباط ارزشی دارد. به‌عبارتی، سهامداران اطلاعات افشای ریسک را در تصمیم‌گیری و تحلیل ریسک و بازده اثر داده‌اند و افشای ریسک بر قیمت اثر مثبت و معناداری داشته است. این نتیجه با نتیجۀ پژوهش‌های ]17، 11، 33، 9، 26[ منطبق است. در این پژوهش‌ها نیز افشای ریسک بر قیمت سهام اثر مثبت و معناداری داشت.
الگوی دوم بررسی اثر افشای ریسک بانک‌ها بر بازدهی بانک بود. بر این اساس، الگو به روش رگرسیون ساده با داده‌های تابلویی تخمین زده شد که نتایج آن در نگارۀ (۶) ارائه شده است.
نگارۀ ۶. تخمین اثر افشای ریسک بر بازدهی بانک
|
متغیر وابسته: Return |
|||
|
متغیر |
ضرایب |
آماره t |
سطح معناداری |
|
شاخص افشای ریسک (TD) |
140/0- |
819/1- |
073/0 |
|
اندازه (SIZE) |
264/0 |
133/9 |
000/0 |
|
سود تقسیمی (DPS) |
256/0 |
082/5 |
000/0 |
|
کفایت سرمایه (CA) |
085/1- |
808/3- |
000/0 |
|
ارزش بانک (FV) |
159/0 |
022/3 |
003/0 |
|
نسبت اهرمی (LEV) |
239/0 |
184/1 |
240/0 |
|
بازده دارایی‌ها (ROA) |
340/12 |
536/6 |
000/0 |
|
آماره F |
296/72 |
ضریب تعیین |
702/0 |
|
معناداری آماره F |
000/0 |
دوربین واتسون |
880/1 |
منبع: یافته‌های پژوهش
همان‌طور که در نگارۀ (۶) مشاهده می‌شود، متغیر مستقل (شاخص افشای ریسک)، 70درصد از تغییرات بازدهی را تبیین می‌کند و آماره دوربین واتسون (8/1) نبودِ خودهمبستگی بین باقیمانده‌ها را نشان می‌دهد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد شاخص افشای ریسک با بازدهی در سطح معناداری ۱۰درصد، رابطۀ منفی و معنادار دارد و افزایش افشای اطلاعات ریسک به کاهش بازدهی سهام منجر می‌شود. همچنین، متغیرهای اندازۀ بانک، سود تقسیمی، ارزش بانک و بازده دارایی‌ها با قیمت در سطح معناداری ۵درصد رابطۀ مثبت و معناداری دارند؛ اما کفایت سرمایه دارای رابطۀ منفی و معناداری با قیمت است. بر این اساس، فرضیۀ فرعی دوم پژوهش مبنی بر وجود رابطۀ معنادار بین افشای ریسک و بازدهی تأیید می‌شود و افشای ریسک با بازدهی دارای ارتباط ارزشی است.
الگوی سوم بررسی اثر افشای ریسک بانک‌ها بر ارزش بانک بود. بر این اساس، الگو به روش رگرسیون ساده با داده‌های تابلویی تخمین زده شد که نتایج آن در نگارۀ (۷) ارائه شده است.
نگارۀ ۷. تخمین اثر افشای ریسک بر ارزش بانک
|
متغیر وابسته: FV |
|||
|
متغیر |
ضرایب |
آماره t |
سطح معناداری |
|
شاخص افشای ریسک (TD) |
233/0 |
863/3 |
000/0 |
|
اندازه (SIZE) |
402/0 |
203/6 |
000/0 |
|
سود تقسیمی (DPS) |
155/0 |
045/4 |
000/0 |
|
کفایت سرمایه (CA) |
523/1- |
828/1- |
074/0 |
|
قیمت (PRICE) |
344/0- |
029/3- |
004/0 |
|
نسبت اهرمی (LEV) |
634/0 |
900/1 |
063/0 |
|
نسبت نقدینگی (LIQUID) |
111/0 |
496/0 |
621/0 |
|
آماره F |
94/82 |
ضریب تعیین |
748/0 |
|
معناداری آماره F |
000/0 |
دوربین واتسون |
711/2 |
منبع: یافته‌های پژوهش
همان‌طور که در نگارۀ (۷) مشاهده می‌شود، متغیر مستقل (شاخص افشای ریسک)، 74درصد از تغییرات ارزش بانک را تبیین می‌کند و آماره دوربین واتسون (7/2) نبود خودهمبستگی بین باقیمانده‌ها را نشان می‌دهد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد شاخص افشای ریسک با ارزش بانک در سطح معناداری ۵درصد، رابطۀ مثبت و معنادار دارد و افزایش افشای اطلاعات ریسک به افزایش ارزش بانک منجر می‌شود. همچنین، متغیرهای اندازۀ بانک، سود تقسیمی و نسبت اهرمی بانک در سطح معناداری ۵درصد رابطۀ مثبت و معناداری دارند؛ اما کفایت سرمایه در سطح معناداری 10درصد و قیمت در سطح معناداری ۵درصد دارای رابطۀ منفی و معناداری با قیمت است. بر این اساس، فرضیۀ فرعی سوم پژوهش مبنی بر وجود رابطۀ معنادار بین افشای ریسک و ارزش بانک تأیید می‌شود و افشای ریسک با ارزش شرکت دارای ارتباط ارزشی است.
نتیجه‌گیری
در این پژوهش با تأکید بر اثر افشا و گزارش ریسک در بانک‌های ایران به بررسی ارتباط ارزشی افشای ریسک پرداخته شد و اثر افشای ریسک بر متغیرهای قیمت، بازدهی و ارزش شرکت با استفاده از داده‌های سالانۀ ۱۹ بانک عضو بورس اوراق بهادار تهران در بازه زمانی 1390 تا 1395 کنکاش و بررسی شد. یکی از دلایل این بررسی، اهمیت افشا و گزارش ریسک و اثری است که بر انتظارات سهامداران دارد. در این حوزه در ایران پژوهش‌های کمی انجام شده است که یکی از علل آن دسترسی‌نداشتن به اطلاعات قابل اتکاست. دوبلر و همکاران ]20[ نیز یکی از دلایل پژوهش‌های کم در این حوزه را عدم‌گزارش یا گزارش ضعیف ریسک معرفی کرده‌اند. در بررسی صورت‌های مالی با هدف تبیین تعداد افشای ریسک مطابق با روش این پژوهش، این مسئله بخصوص برای صورت‌های مالی قبل از سال 1394 یک محدودیت بود که برای حل آن دو راهکار ارائه شد: راهکار اول آنکه دورۀ بررسی بعد از ۱۳۹۰ باشد؛ زیرا بررسی قوانین و مقررات افشای اطلاعات منتشر‌‌شده ازسوی سازمان بورس اوراق بهادار و بانک مرکزی نشان می‌دهد طی این دوره و بخصوص سال 1394 گزارش اطلاعات در حوزۀ افشای ریسک در بانک‌ها از‌جمله افشای ریسک ابلاغ، الزامی و انجام شده است؛ بنابراین، به استناد افشای اجباری مشاهدات بیشتری با قابلیت اتکا بیشتر در اختیار است. همچنین، راهکار دوم این بود که در این پژوهش با تعریف دقیق شاخص‌های افشای ریسک منطبق با قوانین و مقررات تلاش شد این محدودیت را کاهش دهد و اطلاعات افشای ریسک در صورت‌های مالی پایان سال بانک‌ها برای دورۀ 1390 تا 1395 شمارش شد.
نتایج بررسی سه الگوی ارائه‌‌شده در این پژوهش نشان می‌دهد تحت روش رگرسیون ساده با داده‌های تابلویی افشا و گزارش ریسک بانک‌ها با قیمت و ارزش شرکت ارتباط مثبت و معنادار و با بازدهی رابطۀ منفی و معناداری دارد. این نتیجه با نتیجۀ پژوهش‌هایی همچون ]17، 11، 33، 9، 26[ مطابقت دارد. در این پژوهش‌ها نیز نشان داده شده، افشای ریسک حاوی اطلاعات مفید است و بر قیمت سهام و سایر متغیرهای بازار سرمایه مؤثر است.
رابطۀ مثبت و معنادار افشا با قیمت و ارزش شرکت و منفی و معنادار آن با بازدهی نشان می‌دهد علاوه بر اثر مستقیم افشا بر بازدهی، اثر غیرمستقیم افشای ریسک بر سودآوری بانک نیز بر بازدهی اثرگذار است. به‌عبارتی، افشای ریسک حاوی اطلاعات و پیامی از وضعیت ریسک بانک در گذشته است که اثر مشخصی بر قیمت و ارزش بانک دارد و البته حاوی اطلاعاتی برای پیش‌بینی آینده و برآورد سطح سودآوری بانک در کوتاه‌مدت است؛ برای مثال اطلاعات افشا‌‌شدۀ یک بانک حاوی اخبار خوبی از کاهش ریسک در بانک با صرف هزینه برای مدیریت ریسک است که این مسئله هرچند بر قیمت و ارزش شرکت اثر مثبت و معناداری دارد؛ اما سودآوری و بازدهی را کاهش می‌دهد.
همچنین، نتایج این بررسی نشان می‌دهد متغیرهای کنترلی با قیمت، بازدهی و ارزش بانک رابطۀ معنادار دارند. در روش رگرسیون ساده با داده‌های تابلویی، متغیرهای اندازه، نسبت اهرمی، بازدهی، بازده دارایی و بتا با قیمت سهام، متغیرهای اندازه، سود تقسیمی، کفایت سرمایه، ارزش بانک و بازده دارایی‌ها با بازدهی و متغیرهای اندازه، سود تقسیمی، کفایت سرمایه، قیمت و نسبت اهرمی با ارزش بانک دارای رابطۀ معنادار هستند. این نتایج با نتایج پژوهش‌های ]4، 40، 50[ مطابقت دارد. در این پژوهش‌ها نیز نشان داده شده است متغیرهای اندازه، بازده دارایی، نسبت اهرمی، نسبت نقدینگی و سود پرداخت‌‌شده از‌جمله متغیرهای کنترلی است که بر ارتباط ارزشی افشای ریسک مؤثر و دارای رابطۀ معنادار هستند.
در این پژوهش پیشنهاد می‌شود برای پژوهش‌های آتی با توجه به ارائۀ فهرست بازبینی (چک‌لیست) افشا، عوامل ریسک و ارتباط ارزشی هر عامل در بازار سرمایه بررسی شود. همچنین، با توجه به آنکه در حال حاضر شاخص‌های افشای ریسک در بانک‌های ایران مبتنی بر فهرست بازبینی ارائه‌‌شده وجود دارد، می‌توان برای پژوهش‌های آتی به مقایسۀ قوانین و مقررات افشای ریسک بانک‌ها در ایران و در سطح بین‌المللی پرداخت.
[1] Basel Committee on Banking Supervision (1998) ‘Enhancing Bank Transparency’, BIS.
[2]. بخشنامه‌های بانک مرکزی در وب‌سایت بانک مرکزی، قوانین و مقررات، بخشنامه‌ها، بخشنامه‌های نظارت به‌ترتیب سال، از 1379 تا‌کنون در اختیار عموم قرار دارد. خلاصۀ بخشنامه‌های بانک مرکزی با محوریت ریسک در بانک‌ها با بررسی واژه‌های کلیدی ریسک از مجموعه بخشنامه‌های منتشره، استخراج و در این پژوهش بررسی شده است.
)
