نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیارحسابداری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد، یزد، ایران
2 استادیار اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد، یزد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
In conditions of economic uncertainty and due to low earnings, Managers are more motivated to manage earnings. This study aims to investigate the relationship between economic uncertainty and earnings management and evaluates the effect of audit quality on this relationship in the listed companies in Tehran stock exchange. For this purpose, a sample of 133 companies selected by Systematic Removal during the periods of 2008-2018. In order to test the hypotheses, a multiple linear regression model is used. For measuring the audit quality, audit firm size, audit firm tenure and auditor's report type have been chosen. Moreover, to estimate earnings management variable, Dechow (1995), model is used. In order to measure the economic uncertainty, exchange market pressure index is incorporated. Results indicate that in conditions of economic uncertainty, the use of big audit firms and increase of the tenure reduce earnings management. In addition, the modified auditors’ report has strengthened the direct effect of the economic uncertainty on corporate earnings management
کلیدواژه‌ها [English]
صورت‌های مالی، منبع اصلی اطلاعات در بازار سرمایه است؛ بنابراین، برای سرمایه‌گذاران و سهامداران، بسیار بااهمیت بوده و در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی آنها اثرگذار است؛ ازاینرو، اطلاعات حسابداری باکیفیت‌تر در اتخاذ تصمیمات مناسب‌تر مؤثر است. یکی از مهم‌ترین این اطلاعات، سود حسابداری است که شاخصی از عملکرد شرکت در نظر گرفته میشود. اقلام تعهدی به مدیران اجازه میدهد سود را به‌نحوی محاسبه کنند که نشان‌دهندۀ ارزش شرکت باشد و نیز به آنها این اختیار را میدهد تا از انعطاف‌پذیری روش‌های حسابداری، سوء استفاده و محتوای اطلاعاتی آن را مخدوش کنند. ذینفعان شرکت نمی‌توانند به‌طور مستقیم این رفتار فرصت‌طلبانۀ مدیران را کنترل کنند؛ ولی حسابرسان با بررسی‌های دقیق و باکیفیت خود می‌توانند امکان مدیریت سود را محدود سازند. در این راستا پژوهشهای تجربی نشان میدهند کیفیت حسابرسی به افزایش قابلیت اتکا صورت‌های مالی منجر میشود] 44]. درواقع یکی از راهکارهای کاهش مدیریت سود، بهبود کیفیت حسابرسی بوده که تابعی از دو احتمال است: اول، موارد کژنمایی بااهمیت در صورت‌های مالی صاحبکار کشف شود و دوم، کژنمایی کشف‌شده گزارش شود] 13]. همچنین، بحران اقتصادی میتواند باعث تغییر در کیفیت سود شود و انگیزۀ مدیران را برای دستکاری در سود افزایش دهد که در نتیجۀ آن، دقت و آگاهی‌بخشی سود کاهش مییابد و ریسک نااطمینانی افراد بیرون از شرکت را افزایش میدهد] 2]. درخور ذکر است در پژوهشهای پیشین به بررسی ارتباط کیفیت حسابرسی و مدیریت سود در شرایط عادی و بدون در نظر گرفتن شرایط خاص اقتصادی پرداخته شده است؛ ازاینرو، در این پژوهش، تلاش میشود از منظری جدید با در نظر گرفتن نااطمینانی اقتصادی - که در حسابداری کمتر به آن پرداخته شده است - تأثیر کیفیت حسابرسی بر رابطۀ نااطمینانی اقتصادی و مدیریت سود ارزیابی شود. بدین ترتیب، نتایج با واقعیت‌های موجود در شرایط فعلی کشور ملموس‌تر و کاربردی‌تر خواهد بود. نوآوری پژوهش حاضر، استفاده از شاخص فشار بازار ارز برای تعیین شرایط نااطمینانی اقتصادی، بررسی ارتباط شاخصهای مختلف کیفیت حسابرسی در شرایط نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت سود ناشی از اقلام تعهدی و در نظر گرفتن دورۀ تعامل و تحلیل و بررسی اثر متقابل نااطمینانی اقتصادی و کیفیت حسابرسی بر مدیریت سود است.
ساختار مقالۀ حاضر از شش بخش تشکیل شده است. در ادامه و در بخش دوم، مبانی نظری و پیشینه بیان می‌شوند. بخش سوم به روش پژوهش اختصاص یافته است. یافته‌های پژوهش در بخش چهارم بیان شدهاند و درنهایت، نتیجه‌گیری و پیشنهادات در بخش پایانی ارائه شدهاند.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
مدیریت سود اقلام تعهدی
مدیریت سود پدیده‌ای متأثر از عوامل محیطی است که بر کیفیت گزارش‌های مالی اثرگذار است [16 [و زمانی اتفاق می‌افتد که مدیران از قضاوت خود در گزارشگری مالی و انجام معاملات گزارش‌شده در سیستم حسابداری استفاده می‌کنند. این تعریف، مدیریت سود را مسئول اتخاذ تصمیماتی معرفی می‌کند که در ارتباط با سودند ]41]. رونن[47] مدیریت سود را مجموعه‌ای از تصمیمات مدیریتی تعریف می‌کند که منجر به عدم گزارشگری صحیح کوتاه‌مدت و ارائۀ آن به بالاترین ارزش ممکن بر طبق نظر مدیریت می‌داند. در این تعریف، مدیریت سود به‌عنوان نتیجۀ فعالیت‌های سرمایه‌گذاری یا تولیدی، زودتر از آنکه به وقوع بپیوندد، شناسایی میشود. رونن] 46 [تعاریف مختلف مدیریت سود را در سه دسته طبقه‌بندی می‌کند: سفید، خاکستری و سیاه. مدیریت سود سفید، مفید است و به شفافیت گزارش‌ها منجر میشود. مدیریت سود سیاه، مضر بوده و در‌بر‌دارندۀ تقلب و عدم ارائۀ کامل اطلاعات است؛ در حالی که مدیریت سود خاکستری به معنای دستکاری گزارش‌ها در چارچوب استاندارد‌ها است که درنتیجۀ فرصت‌طلبی یا اثربخشی و کارایی فعالیت‌های مدیریتی است.
روش‌های متفاوتی برای بررسی چرایی و چگونگی دستکاری سود توسط مدیران وجود دارد. در این راستا و با توجه به این موضوع که دستکاری تعهدات اختیاری، هزینه‌بر نبوده و اثرات آن به‌راحتی قابل تشخیص نیست، کاربرد بسیاری پیدا کرده است. مدل دیچو که در سال 1995 ارائه شده، ازجمله پرکاربردترین این مدل‌ها است که در پژوهش حاضر استفاده شده است.
کیفیت حسابرسی
کیفیت حسابرسی زمانی تأیید میشود که درنتیجۀ آن، این اطمینان به وجود آید که صورت‌های مالی فاقد هرگونه اشتباه و تقلب‌اند. به بیانی دیگر، کیفیت حسابرسی به معنای ارزیابی و استنباط بازار از توانایی حسابرس در کشف تحریف‌های بااهمیت موجود در صورت‌های مالی یا سیستم حسابداری و گزارش موارد بااهمیت کشف‌شده است. بر طبق نمایندگی تئوری، حسابرسی ابزار کنترلی است که فعالیت‌های فرصت‌طلبانۀ مدیریت را حذف می‌کند یا کاهش میدهد. دلایل تقاضای بازار سرمایه برای خدمات حسابرسی باکیفیت در سه بعد برشمرده می‌شوند: بعد اول، نقش نظارتی: نقش نظارتی برای کاهش هزینه‌های نمایندگی است و مالکان برای نظارت بر نماینده اتخاذ می‌کنند. بعد دوم، نقش اطلاعاتی: حسابرسی نوعی وسیله برای افزایش کیفیت اطلاعات مالی بوده که ازنظر سرمایه‌گذاران بسیار حائز اهمیت است و بعد سوم، نقش تضمین‌کنندگی: حسابرسان با ضمانت‌کردن کیفیت اطلاعات، هزینۀ دعوی حقوقی را کاهش میدهند و مدیران را در برابر سایرین بیمه می‌کنند] 1]. معیارهای کیفیت حسابرسی در پژوهشهای مختلف به تکرار استفاده شدهاند. این معیارها را به دو دستۀ خروجی و ورودی تقسیم کرده‌اند. دستۀ خروجی شامل تجدید ارائۀ ارقام، نوع گزارش حسابرسی، کیفیت گزارشگری مالی، ارائۀ خدمات غیرحسابرسی و دستۀ ورودی شامل اندازۀ حسابرسی، تخصص در صنعت، حق‌الزحمۀ حسابرسی، حق‌الزحمۀ غیرعادی، تداوم تصدی حسابرس و استقلال حسابرس]3]. در پژوهش حاضر، با توجه به ماهیت مدل‌ها و داده‌ها سعی شد معیارهایی از هر دو جنبۀ ورودی و خروجی بررسی شوند.
اندازۀ شرکت حسابرسی و مدیریت سود
دی آنجلو ] 30 [نخستین فردی بود که به تحلیل ارتباط بین کیفیت حسابرسی و اندازۀ شرکت از دیدگاه نظری پرداخت. از دیدگاه او، حسابرسان بزرگ‌تر، دارای تنوع درآمدی به دلیل داشتن پرتفویی از مشتریان بزرگ‌ترند؛ ازاینرو، رشد و ادامۀ حیات آنها کمتر به مشتریانشان وابسته است. شرکت‌های بزرگ‌تر قادرند برای آموزش کارکنان و استفاده از روش‌های نوین حسابرسی، بیشتر هزینه کنند که به افزایش توان رقابتی آنها منجر میشود. همچنین، وابستگی کمتر به یک مشتری خاص به تسلیم‌نشدن در برابر فشارهای مشتریان برای دریافت اظهارنظر مقبول یا انجام سود منجر میشود. بنا بر پژوهش آسن] 21 [شرکت‌های حسابرسی‌شده توسط حسابرسان بزرگ نسبت به سایر شرکت‌ها مدیریت سود کمتری داشته‌اند. هوگوت] 38 [نیز در پژوهش خود نشان داد کیفیت حسابرسی و وابستگی کمتر به نحوۀ ارائۀ صورت‌های مالی مشتریان در شرکت‌های حسابرسی بزرگ‌تر بیشتر است. در کنار این مباحث، شواهدی نیز وجود دارد که شرکت‌هایی با تعهدات اختیاری بالاتر فرصت بیشتری برای مدیریت سود افزاینده خواهند داشت و انگیزۀ بیشتری نیز برای به‌کارگیری شرکت‌های حسابرسی بزرگ برای اعتباربخشی به سود خود دارند که به تمرکز بازار بر شرکت‌های بزرگ حسابرسی منجر میشود] 35]. این افزایش تمرکز به کاهش کیفیت حسابرسی منجر میشود؛ به‌ویژه اگر تعداد شرکت‌های حسابرسی بزرگ بسیار اندک باشد. در این موارد، مشتریان این شرکت‌ها تعهدات اختیاری بیشتری دارند و حسابرسان تمایل کمتری به گزارش و صرف وقت بیشتر برای کشف آن داشته‌اند] 35].
دورۀ تصدی و مدیریت سود
صاحب‌نظران معتقدند اقلام تعهدی اختیاری در صورت وجود دورۀ تصدی کوتاه‌مدت (2تا3 سال) در مقایسه با میان‌مدت (4 تا 8 سال) بیشتر وجود داشته‌اند] 22]. در همین راستا تئوری یادگیری در حرفۀ حسابرسی بیان می‌کند حسابرسان برای آشنایی و شناخت هر مشتری به زمان نیاز دارند تا بتوانند حسابرسی مؤثر و کارایی را ارائه دهند] 40[. بنابر نظر سینت] 48 [تغییر حسابرس به کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران به اتکاپذیری صورت‌های مالی منجر و اعتبار حسابرسی از دیدگاه آنان کاسته میشود؛ و نیز هزینه‌های حسابرسی برای هر دو طرف افزایش مییابند. علاوه‌بر آن، کاهش دورۀ تصدی، احتمال افزایش گزارش اقلام تعهدی اختیاری را بیشتر می‌کند و بازار نیز به اعلام سود شرکت واکنش کمتری نشان میدهد] 42]. همچنین، دورۀ تصدی طولانی‌تر حسابرس به ایجاد روابط دوستانه‌تری با مدیریت شرکت منجر میشود که به استقلال حسابرس لطمه می‌زند و چرخش دوره‌ای حسابرس پیشنهاد میشود [28]. درمجموع، تأثیر دورۀ تصدی بر مدیریت سود پیچیده بوده است] 29]. درخور ذکر است در ایران، سازمان بورس اوراق بهادار، چرخش مؤسسه‌های حسابرسی را از سال 1390، در قالب قانون برای دوره زمانی 4 ساله الزامی کرده است.
نوع گزارش و مدیریت سود
ارتباط بین اقلام تعهدی اختیاری و ریسک ذاتی حسابرسی از دو جنبه بررسی میشود؛ اول: اقلام تعهدی به‌منزلۀ ابزاری در دست مدیران برای دستکاری در سود معرفی شدهاند که در راستای منافع شخصی آنها استفاده می‌شوند. دوم: اقلام تعهدی به‌منزلۀ چالشی در پیش‌روی حسابرسان بوده که به حساب‌های ریسکی مانند حساب‌های دریافتنی و موجودی‌ها مرتبط‌اند. حسابرسان با استفاده از اصل محافظه‌کاری باید سطح مطلوب ریسک حسابرسی را تعیین کنند. به عبارت دیگر، با در نظر گرفتن احتمال وجود مدیریت ریسک در شرکت‌های بررسی‌شده، نوع گزارش خود را تعدیل کنند] 18]. در استاندارد‌های حسابرسی سه نوع اظهارنظر تعدیل‌شده با عناوین «اظهارنظر مشروط»، «اظهارنظر مردود» و «عدم اظهارنظر» وجود دارد.
مدیران همواره تلاش می‌کنند گزارش‌های حسابرسی، وضعیت شرکت را به‌نحو مطلوب نشان دهند و به‌صورت مقبول ارائه شوند. پژوهشهای پیشین نشان دادند کیفیت حسابرسی در شرکت‌های دارای اظهارنظر تعدیل‌شده، بیشتر دیده شده است [3]. گزارش حسابرسی تعدیل‌شده، نشانه‌ای از استقلال حسابرس نیز هست؛ به آن معنا که حسابرس مستقل، راحتتر میتواند بدون ترس از دست دادن مشتری، گزارش تعدیل‌شده ارائه کند. علاوه بر آن، کاپلان و ویلیامز] 39 [معتقدند حسابرسان برای محافظت خود در برابر دعاوی حقوقی، گزارش‌های تعدیل‌شده ارائه میدهند.
نااطمینانی اقتصادی و مدیریت سود
روش‌های متفاوتی برای بررسی چرایی و چگونگی دستکاری سود توسط مدیران وجود دارند. شناسایی و اندازه‌گیری مدیریت سود آسان نیست و عموماً با استفاده از تعهدات اختیاری انجام میشود ]20].بیشتر مطالعات تجربی دربارۀ مدیریت سود بر انگیزه‌های فردی مدیران تمرکز داشته‌اند و اثرات محیط کلان اقتصادی در این مطالعات، کمتر بررسی و تحلیل شدهاند؛ ازاینرو، بررسی تأثیر شرایط نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت سود مهم جلوه می‌نماید؛ زیرا تصمیم به دستکاری سود براساس دیدگاههای سرمایه‌گذاران و جلب توجه آنها اتخاذ میشود. مدیران شرکت‌های متأثر از بحران، تمایل بیشتری به دستکاری سود دارند تا از کاهش عمدۀ قیمت سهام جلوگیری کنند و کمتر جریمه شوند [24]. علاوه بر آن، بعضی از قرارداد‌های بدهی بر مبنای سودآوری شرکت بسته می‌شوند که با مدیریت سود می‌توان از نوسانات به ضرر شرکت جلوگیری کرد. در شرایط بحران، شرکت‌های دارای قرارداد‌های بدهی سخت‌گیرانه‌تر برای جلوگیری از نقض قرارداد و حفظ توان پرداخت اقساط، انگیزۀ بیشتری برای مدیریت سود دارند] 33[. در صورت گزارش زیان، احتمالاً مدیران مشکلات جدی‌تری خواهند داشت که حتی پنهان‌کردن آن از کارکنان شرکت که به وجود و تداوم مشکلات شرکت شک کرده‌اند، نیز امکان‌پذیر نخواهد بود. همچنین، در زمان بحران، شرکت‌ها تحت نظارت بیشتر حسابرسان، وام‌دهندگان و سهامداران قرار می‌گیرند که درنتیجه، اختیارات مدیران برای دستکاری سود کمتر میشود] 27].
معیار سنجش نااطمینانی اقتصادی
در این مقاله، از معیار فشار بازار ارز به‌عنوان شاخصی مناسب در تحلیل نوسانات بازار ارز برای سنجش عدم تعادل اقتصاد و وقوع بحرانهای ارزی و به تصویر کشیدن شرایط نااطمینانی اقتصادی استفاده شده است] 50].
رژیم نرخ ارز در بیشتر کشورها و به‌خصوص در کشورهای درحال توسعه بین دو سیستم نرخ ارز کاملاً شناور و ثابت قرار دارد. در این موارد، سیاست‌گذار پولی، درجه‌ای از شناور‌بودن نرخ ارز را می‌پذیرد و با خرید و فروش ذخایر خارجی در بازار مداخله می‌کند. در چنین رژیم‌هایی توجه صرف به ذخایر خارجی یا نوسانات نرخ ارز اسمی برای تعیین میزان فشار بر بازار ارز گمراه‌کننده خواهد بود؛ بنابراین، معیاری مورد نیاز است که تغییرات نرخ ارز و ذخایر خارجی را به‌طور هم‌زمان در نظر بگیرد؛ بنابراین، در پژوهش حاضر، به‌منظور توضیح شرایط نااطمینانی اقتصاد از نوسانات نرخ ارز و مدل فشار بر بازار ارز استفاده شده است. درحقیقت شاخص فشار بازار ارز، یکی از شاخصهای مهمی است که در مطالعات مرتبط با بحرانهای ارزی از آن استفاده میشود. تعبیر سادۀ این شاخص این است که در مواقع بحرانی، هم نرخ ارز افزایش مییابد (یعنی ارزش پول داخلی کاهش مییابد) و هم ذخایر ارزی کاهش مییابند که هر دو نشان از وضعیت نامساعد اقتصاد و وجود نااطمینانی دارد. درواقع فلسفۀ استفاده از این شاخص این است که بررسی تغییرات نرخ ارز به‌تنهایی وضعیت بحرانی را نشان نمیدهد؛ زیرا ممکن است نرخ ارز ثابت بماند؛ اما ذخایر ارزی رو به اتمام باشد؛ به این دلیل تغییرات هم‌زمان نرخ ارز و ذخایر ارزی مهم است. با توجه به اینکه نرخ مبادلات ارزی، نقش مهمی در صادرات و واردات دارد، ثبات نرخ ارز میتواند موجب انسجام آسان‌تر کسب‌وکارها و نیز تعیین راحتتر سود سرمایه‌گذاری در یک کشور خارجی و کاهش سطح نااطمینانی شود. درخور ذکر است در این مطالعه، برای اندازه‌گیری فشار بازار ارز از مطالعۀ ویمارک] 50 [استفاده شده است.
نحوۀ محاسبۀ شاخص فشار بازار ارز
مدل گیرتون و روپر] 37 [ براساس شرایط تعادل پول بیان‌شده در معادلات 1و2 تنظیم شده است.
|
(1) |
|
|
(2) |
می‌توان معادلات را به شکل لگاریتمی و تفاضل مرتبه اول نوشت:
|
(3) |
|
|
(4) |
گیرتون و روپر، انحراف از برابری قدرت خرید را مجاز می‌دانند؛ بنابراین:
|
(5) |
با فرض انتقال کامل سرمایه خواهیم داشت:
|
(6) |
ارتباط پولی میان داخل و خارج از کشور با استفاده از معادلات 3 و 4 عبارت است از:
|
(7) |
با ترکیب معادلات 5، 6 و 7 و اینکه خواهیم داشت:
|
(8) |
در این مدل محاسبه EMP تفاوت نسبی در پویایی عرضه و تقاضای پول و مداخله در دو کشور را منعکس خواهدکرد؛ بنابراین:
|
(9) |
|
|
(10) |
|
|
(11) |
با گرفتن اولین تفاضل از معادله 11 خواهیم داشت:
|
(12) |
|
|
(13) |
|
|
(14) |
|
|
(15) |
شرایط تعادل پولی عبارت است از:
|
(16) |
تئوری قدرت خرید نیز با معادله 17 بیان میشود.
|
(17) |
با جایگذاری معادلات 10 و 11 در 16 معادله، 18 به دست می‌آید:
|
(18) |
با جایگزینی معادله 18 در معادله 17، نتیجه حاصل عبارت است از:
|
(19) |
با گرفتن لگاریتم و اولین تفاضل از معادلۀ بالا به معادله زیر حاصل میشود:
|
(20) |
|
|
(21) |
با این فرض که EMP = ، شاخص EMP به‌صورت زیر بیان میشود:
|
(22) |
معادلۀ زیر بیان‌کنندۀ ارتباط پویا بین نرخ ارز، ذخایر خارجی و متغیرهای برون‌زا ازقبیل تولید واقعی داخلی و خارجی، عرضۀ پول خارجی، تغییر در نرخ بهرۀ پوشش داده نشده و انحراف از PPPاست.
|
(23) |
زمانی که مداخله وجود ندارد یا است، تمام فشار بر بازار ارز ازطریق تغییرات در نرخ ارز کاملاً شناور حذف میشود و بنابراین، که تقاضای اضافی پول است. اگر بانک مرکزی تلاش کند نوسانات نرخ ارز را با مداخلۀ مستقیم در بازار ارز (با خرید و فروش ذخایر خارجی) کنترل کند، مدل ویژۀ گیرتون و روپر به شکل زیر بیان میشود:
|
(25) |
با این فرض که تغییر در عرضۀ پول خارجی با تغییرات اعتبارات داخلی و ذخایر خارجی تعیین میشود ( )، شاخص فشار بر بازار ارز برابر است با: که در آن EMP فشار بازار ارز، تغییرات نرخ ارز و تغییرات ذخایر خارجی بانک مرکزی است. شایان ذکر است براساس مقدار و علامت EMP، شرایط بازار ارز تحلیل میشود؛ به این ترتیب که مقدار مثبت EMP دلالت بر افزایش فشار بازار ارز و ایجاد شرایط نااطمینانی در اقتصاد کلان است.
پیشینۀ پژوهش
منصورفر] 19 [در پژوهشی ارتباط بین عدم تقارن اطلاعاتی با ابعاد مختلف مدیریت سود با نقش تعدیل‌گری کیفیت حسابرسی را بررسی کرد. برای اندازه‌گیری کیفیت حسابرسی به کمک تحلیل عاملی، یک شاخص ترکیبی با استفاده از متغیرهای دورۀ تصدی حسابرس، اندازۀ مؤسسۀ حسابرسی، اقلام تعهدی اختیاری و تخصص حسابرس در صنعت ساخته شده است. برای اندازه‌گیری عدم تقارن اطلاعاتی نیز از قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام، استفاده و در بین 106 شرکت در بازه زمانی 1388 تا 1396 آزمون شد. نتایج حاکی از آن بود که وجود کیفیت حسابرسی، شدت تأثیر منفی عدم تقارن اطلاعاتی بر مدیریت سود را تا حد چشم‌گیری کاهش میدهد. قدیمی] 15 [به بررسی تأثیر کیفیت حسابرسی حسابرسان معتمد سازمان بورس اوراق بهادار بر کیفیت گزارشگری مالی پرداخت. در این پژوهش، 129 شرکت پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران برای دوره زمانی 4 ساله 1391-1394 مطالعه شدند. نتایج نشان دادند کیفیت حسابرسی بر کیفیت گزارشگری مالی، تأثیر مثبت و معناداری داشته و کیفیت گزارشگری مالی پس از وضع دستورالعمل ماده 10 بهبود یافته است. حمیدیان] 7 [به بررسی اثر تعدیلی حمایت از سرمایه‌گذاران بر ارتباط بین بحران مالی و کیفیت حسابرسی و ارتباط بین کیفیت حسابرسی و مدیریت سود در بین شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداخت. بدین منظور، تعداد 127 شرکت در یک دوره زمانی 8 ساله بین سالهای 1388 تا 1395 نمونۀ آماری در نظر گرفته شدند. داده‌ها با استفاده از رگرسیون لجستیک تحلیل شدند و نیز برای بررسی کیفیت حسابرسی از بزرگی شرکت و برای مدیریت سود از مدل دیچو و همکاران (1995) استفاده شد. نتایج حاکی از وجود ارتباط بین کیفیت حسابرسی و کیفیت سود بوده است که حمایت از سرمایه‌گذاران این رابطه را تعدیل می‌کند. ابراهیمی] 1 [در پژوهشی به بررسی ارتباط بین ارتباطات سیاسی، کیفیت حسابرسی، بحران مالی و هزینه‌های نمایندگی پرداخته و آن را در 103 شرکت پذیرفته‌شده در بورس در دوره زمانی 1388 تا 1395 و با استفاده از مدل رگرسیونی چندگانه آزمون کرده است. ارتباطات سیاسی با استفاده از معیار بدهی بلندمدت و کیفیت حسابرسی با استفاده از بزرگی مؤسسۀ حسابداری سنجیده شدند و نتایج نشان دادند کیفیت حسابرسی اثر منفی و معناداری بر هزینه‌های نمایندگی و بحران مالی در شرکت‌ها دارد. بلندن ] 23 [ پژوهشی با هدف بررسی دورۀ تصدی شرکت حسابرسی و ارتباط آن با کیفیت حسابرسی انجام داد. نمونۀ آزمون‌شده، شرکت‌های دارای شاخص 350 S&P اروپایی در بین سالهای 2009 تا 2016 بوده است. برای آزمون کیفیت حسابرسی از سه شاخص تعهدات اختیاری، تفاوت بین سود گزارش‌شده و سود مدیریت‌شده و تجدید ارائۀ حسابداری استفاده شد. نتایج نشان دادند شرکت‌هایی که بیش از 10 سال با یک حسابرس کار می‌کنند، از کیفیت حسابرسی پایینی برخوردار نیستند. چرسان] 25 [در پژوهش خود به تعیین کیفیت خدمات حسابرسی و مؤلفه‌های آن پرداخت. بدین منظور، از پیشنهادات افراد حرفه‌ای و مطلع از استاندارد‌های آموزش بین‌الملل استفاده کرده که معیارهایی مانند عدم ارائۀ خدمات مالی، بزرگی شرکت حسابرسی، تغییر حسابرس، دورۀ تصدی، حق‌الزحمه، استرس کاری، زمان، جنسیت، میزان تحصیلات و نوع گزارش برای بهبود کیفیت حسابرسی معرفی شدهاند. آلفانمیلایو] 43 [در پژوهشی به بررسی تأثیر کیفیت حسابرسی بر کیفیت تعهدات در بین شرکت‌های تولیدی پذیرفته‌شده در بورس نیجریه پرداخت. 53 شرکت در طی سالهای 2008 تا 2017، بررسی و با استفاده از روش حداقل مربعات آزمون شدند. نتایج حاکی از آن بودند که اندازۀ شرکت حسابرسی تأثیر منفی و با‌اهمیتی بر تعهدات داشته است؛ در حالی که دورۀ تصدی تأثیر منفی و کم‌اهمیتی را نشان میدهد. الوارد] 22 [در پژوهشی مدیریت سود را از دیدگاه بین‌الملل بررسی کرد و به این موضوع پرداخت که آیا حسابرسی، مدیریت سود را کمتر می‌کند و آیا این رابطه از بحران اقتصادی تأثیر می‌گیرد یا خیر. به این منظور، 3830 سال شرکت پذیرفته‌شده در بورس‌های آمریکا، انگلیس، ژاپن، ایتالیا، فرانسه و اسپانیا در سالهای 2005 تا 2009، بررسی و با استفاده از رگرسیون تحلیل شدند. نتایج نشان دادند بزرگی مؤسسات حسابرسی و تخصص به کاهش مدیریت سود در بحران اقتصادی منجر شده است. همچنین، دورۀ تصدی تأثیر مستقیمی بر تعهدات شرکت‌ها دارد. اراد] 44 [در پژوهشی روی 117 شرکت پذیرفته‌شده در بورس عمان در فاصلۀ سالهای 2002 تا 2014 به بررسی ارتباط بین جریانات نقدی و تعهدات با قیمت سهام شرکت‌ها پرداخت و این موضوع را بررسی کرد که آیا بحران سال 2008 بر رابطۀ فوق اثرگذار است یا خیر. کیفیت حسابرسی با استفاده از اندازۀ شرکت و دورۀ تصدی آن به‌عنوان نقش تعدیل‌گر آزمون شد. نتایج حاصله نشان‌دهندۀ تأثیر بااهمیت کیفیت حسابرسی بر رابطه بین تعهدات و قیمت سهام بوده‌اند. لوپز] 41 [به بررسی ارتباط بین دستکاری سود و کیفیت حسابرسی بر مبنای رفتار تعهدات اختیاری در بین شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس پرتغال پرداخت. نمونه شامل 4723 شرکت در بین سالهای 2013 تا 2015 بوده است. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از مدل رگرسیون چندعاملی بهره گرفته شد. برای سنجش تعهدات از مدل جونز تعدیل‌شده استفاده شد. نتایج حاکی از آن بودند که سطح مدیریت سود در بین شرکت‌هایی که توسط شرکت‌های حسابرسی بزرگ‌تر حسابرسی شدهاند، پایین‌تر از سایر شرکت‌ها بوده است.
روش‌شناسی پژوهش
روش پژوهش و جمع‌آوری داده‌ها
پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی است. از لحاظ شیوۀ انجام، توصیفی همبستگی بوده که از مدل‌های رگرسیونی برای تحلیل داده‌ها استفاده شده است. همچنین، از لحاظ زمان جمع‌آوری داده‌ها، پس‌رویدادی است. داده‌های مورد‌نیاز از سایت کدال و نرم‌افزار ره‌آورد نوین و گزارش‌های حسابرسی و صورت‌های مالی شرکت‌ها و اطلاعات مبانی نظری و پیشینه از پایگاههای علمی معتبر داخل و خارج از کشور استخراج شدهاند.
جامعه و نمونۀ آماری
جامعۀ آماری شامل کلیۀ شرکت‌های تولیدی پذیرفته‌شده در بورس تهران در سالهای 1389 تا 1398 به شرح نگاره (1) در نظر گرفته شده است. درخور ذکر است مؤسسات مالی و بانک‌ها به دلیل ماهیت خاص فعالیت آنها از جامعه حذف شدهاند.
نگاره 1. نمونۀ انتخابی
|
تعداد کل شرکت‌های تولیدی پذیرفته‌شده در طی دورۀ بررسی‌شده |
337 |
|
کسر میشود: |
|
|
شرکت‌هایی که قبل از سال 1389در بورس پذیرفته شده نباشند |
57 |
|
شرکت‌هایی که سال مالی آنها منتهی به پایان اسفند ماه نبوده یا دوره مالی خود را تغییر داده باشند |
59 |
|
شرکت‌هایی که سهام آنها به‌طور مداوم در بورس معامله شده و توقف معاملات بیش از یک ماه داشته باشند |
45 |
|
شرکت‌هایی که اطلاعات آنها به‌طور کامل دردسترس نباشد |
63 |
|
تعداد شرکت‌های نمونه |
113 |
با در نظر گرفتن شرایط ذکرشده، تعداد 113 شرکت به‌عنوان نمونۀ آماری انتخاب شدند.
فرضیه‌ها
فرضیه 1: استفاده از حسابرس بزرگ، اثرات نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت سود تعهدی را کاهش میدهد.
فرضیه 2: افزایش دورۀ تصدی، اثرات نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت سود تعهدی را کاهش میدهد.
فرضیه 3: گزارش حسابرسی ﻏﯿﺮاﺳﺘﺎﻧﺪارد، اثرات نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت سود تعهدی را افزایش میدهد.
الگوها و متغیرها
هدف از این پژوهش، بررسی ارتباط بین کیفیت حسابرسی و مدیریت سود تصنعی در شرایط نااطمینانی اقتصادی و بروز بحران ارزی است. به این منظور، مدل زیر با توجه به مبانی نظری و با در نظر گرفتن پیشینۀ پژوهش تحلیل شده است:
|
|
که در آن AEM مدیریت سود، AQ کیقیت حسابرسی، EMP شاخص فشار بازار ارز و X برداری از متغیرهای کنترلی است. منابع اطلاعاتی و تعریف هر یک از متغیرهای مدل مدنظر در نگاره (2) خلاصه شدهاند. شایان ذکر است در انتخاب متغیرهای کنترلی از پژوهش حسنی] 6 [والوارد[22] بهره گرفته شده است.
نگاره 2. متغیرهای استفاده‌شده در مدل، تعاریف و منابع آماری
|
متغیر |
تعریف |
منبع |
|
کیفیت حسابرسی AQ |
معیار اول: اندازه یا بزرگی مؤسسۀ حسابرسی معیار کیفیت حسابرسی است. به این ترتیب که اگر حسابرس شرکت، سازمان حسابرسی باشد، عدد یک و در غیر این صورت، عدد صفر لحاظ میشود. |
خواجوی ] 9 [ |
|
معیار دوم: دورۀ تصدی، معیار کیفیت حسابرسی است. به این ترتیب که اگر در پایان سال t-1 دورۀ تصدی حسابرس 4 سال و بیشتر باشد، عدد 1 و در غیر این صورت، عدد صفر لحاظ میشود. |
رحیمیان] 10 [ |
|
|
معیار سوم: نوع گزارش حسابرسی، معیار کیفیت حسابرسی است. به این ترتیب که اگر گزارش به‌صورت مقبول ارائه شود، عدد صفر و در غیر این صورت، عدد یک لحاظ میشود. |
خدامی‌پور] 8 [ |
|
|
Size اندازه |
لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام شرکت |
الوارد] 22 [ |
|
مدیریت سود اقلام تعهدی AEM |
برابر است با مقادیر خطای مدل جونز تعدیل‌شده (1991) که دیچو و همکاران مطرح کردند. |
حسنی] 6 [
|
|
نسبت سودآوری عملیاتی OPR |
برابر است با نسبت سود عملیاتی پس از مالیات به ارزش دفتری دارایی‌ها |
حسنی] 6 [ |
|
DR نسبت بدهی |
برابر است با نسبت ارزش دفتری بدهی‌ها به ارزش دفتری دارایی‌ها |
الوارد] 22 [ |
|
MBV فرصت رشد |
برابر است با نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام |
الوارد] 22 [ |
|
CF نسبت جریان نقد عملیاتی |
برابر است با نسبت جریان نقد عملیاتی به ارزش دفتری دارایی‌ها |
حسنی] 6 [ |
|
نااطمینانی اقتصادی |
شاخص فشار بازار ارز |
وی مارک [50] |
یافته‌های پژوهش
آمار توصیفی
آمار توصیفی نشان‌دهندۀ آماره‌های پراکندگی و مرکزی است که آگاهی از آنها به درک بهتر روند داده‌ها و ارتباط بین آنها و توزیع تقریبی‌شان منجر میشود. مهم‌ترین آماره‌های توصیفی مرتبط با متغیرها در نگاره (3) ارائه می‌شوند.
نگاره 3. آمار توصیفی
|
|
مدیریت سود تعهدی |
شاخص فشار بازار ارز |
جریان نقد عملیاتی |
اندازۀ شرکت |
سودآوری عملیاتی |
نسبت بدهی |
فرصت رشد |
اندازۀ حسابرس |
دورۀ تصدی |
نوع گزارش |
|
میانگین |
143/0 |
188/0 |
858/0 |
955/27 |
092/0 |
580/0 |
785/2 |
203/0 |
568/0 |
621/0 |
|
میانه |
074/0 |
091/0 |
0848/0 |
910/27 |
076/0 |
563/0 |
371/2 |
000/0 |
680/0 |
701/0 |
|
حداکثر |
412/6 |
050/1 |
403/2 |
894/31 |
590/0 |
060/3 |
578/15 |
000/1 |
000/1 |
000/1 |
|
حداقل |
041/0 |
121/1 - |
301/0 - |
639/24 |
301/0 - |
012/0 |
208/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
|
انحراف معیار |
403/0 |
758/0 |
436/13 |
384/1 |
117/0 |
307/0 |
978/1 |
403/0 |
495/0 |
485/0 |
|
چولگی |
784/11 |
563/0- |
177/19 |
195/0 |
601/0 |
880/2 |
965/1 |
470/1 |
276/0- |
503/0 - |
|
کشیدگی |
885/168 |
159/2 |
494/369 |
934/2 |
063/5 |
880/21 |
130/9 |
163/3 |
076/1 |
253/1 |
برای مثال، داده‌های نسبت بدهی نشان‌دهندۀ آن است که میانگین، 580/0 و میانۀ آن، 563/0 است و در محدودۀ حداکثری و حداقلی 060/3 و 012/0 قرار گرفته است. میزان حداکثر 060/3 در مواقعی به وجود می‌آید که شرکت زیان انباشته داشته باشد و نشان‌دهندۀ شرایط نامناسب شرکت‌ها است.
آمار استنباطی
مدیریت سود ناشی از اقلام تعهدی
مدیریت سود ناشی از اقلام تعهدی، طبق مدل دیچو و همکاران] 31 [ استخراج شده است که متغیرها در نگارۀ (4) تعریف شدهاند. بعد از برآورد این مدل، رگرسیونی جملات اخلال رگرسیون، برآورد و مدیریت سود در نظر گرفته شد.
نگاره 4. متغیرهای مدل مدیریت سود و محاسبۀ آنها
|
TACC i,tکل اقلام تعهدی |
نسبت تفاوت بین سود عملیاتی و جریان نقد عملیاتی به کل دارایی‌های اول دوره. |
|
REV i,tتغییرات درآمدها |
نسبت تفاوت بین درآمدهای عملیاتی دو دورۀ متوالی به کل دارایی‌های اول دوره. |
|
REC i,tتغییرات دریافتنی‌ها |
نسبت تفاوت بین حساب‌های دریافتنی تجاری دو دورۀ متوالی به کل دارایی‌های اول دوره. |
|
PPE i,tاموال، ماشین‌آلات |
نسبت اموال، ماشین‌آلات و تجهیزات به کل دارایی‌های اول دوره. |
|
i,tباقی‌ماندۀ مدل |
تفاوت بین اقلام تعهدی واقعی و اقلام تعهدی برآوردی که بیان‌کنندۀ اقلام تعهدی اختیاری است. |
نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ اول
در این بخش به‌منظور آزمون فرضیۀ اول از معیار اندازۀ حسابرس برای سنجش کیفیت حسابرسی استفاده شده است؛ به این معنا که در صورت وجود حسابرس بزرگ، این متغیر، مقدار یک را اختیار
می‌کند. درخور ذکر است در ایران، تنها شرکت بزرگ و دولتی در زمینۀ حسابرسی، سازمان حسابرسی است. مدل رگرسیونی و نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ اول با استفاده از روش حداقل مربعات تعمیم‌یافته به شرح نگاره (5) ارائه شدهاند.
نگاره 5. مدل و نتایج آزمون فرضیۀ اول
|
متغیر |
ضریب |
انحراف معیار |
T آماره |
سطح معنی‌داری |
نتیجه |
|
اندازۀ حسابرس |
078/0 |
036/0 |
124/2 |
034/0 |
تأیید |
|
فشار بازار ارز |
024/0 |
005/0 |
798/4 |
000/0 |
تأیید |
|
تعامل بحران و اندازۀ حسابرس |
016/0- |
007/0 |
278/2 - |
023/0 |
تأیید |
|
اندازۀ شرکت |
0396/0 |
007/0 |
447/5 |
000/0 |
تأیید |
|
نسبت جریان نقد عملیاتی |
001/0 |
004/0 |
250/0 |
596/0 |
رد |
|
نسبت بدهی |
053/0 |
024/0 |
233/2 |
026/0 |
تأیید |
|
فرصت رشد |
003/0- |
002/0 |
321/1- |
187/0 |
رد |
|
جزء ثابت |
006/1- |
201/0 |
987/4- |
0000/0 |
تأیید |
|
ضریب تعیین تعدیل‌شده |
283/0 |
F آماره |
766/2 |
|
|
|
آمارۀ دوربین واتسون |
50/2 |
معناداری مدل |
000/0 |
|
|
نتایج به‌دست‌آمده نشان دادند اگر سازمان حسابرسی، شرکت‌ها را حسابرسی کند، مدیریت سود تصنعی بیشتری نسبت به سایر شرکت‌ها خواهند داشت و رابطه بین حسابرسی توسط سازمان حسابرسی و اقلام تعهدی اختیاری، مثبت و با ضریب 0.078 خواهد بود. همچنین، فشار بازار ارز نیز رابطۀ مستقیم و معناداری با اقلام تعهدی اختیاری شرکت دارد؛ یعنی در صورت وجود شرایط نااطمینانی اقتصادی و بحران اقتصادی، شرکت‌ها تمایل بیشتری به دستکاری سود خود دارند. نتایج حاصل از بررسی هم‌زمان وجود بحران ارزی و حسابرسی توسط سازمان حسابرسی نشان‌دهندۀ ضریب منفی 016/0 است. به بیان دیگر، در شرایط نااطمینانی اقتصادی، استفاده از حسابرسان سازمان حسابرسی، مدیریت سود را کاهش میدهد؛ ازاینرو، فرضیۀ اول تأیید میشود. همچنین، نتایج حاکی از آن است که نسبت اندازۀ شرکت با ضریب 0396/0 و نسبت بدهی با ضریب 153/0 بر مدیریت سود اثرگذارند و با افزایش اندازۀ شرکت و نسبت بدهی‌های آن، انتظار وجود مدیریت سود بیشتر است.
نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ دوم
در این بخش برای بررسی کیفیت حسابرسی از معیار دورۀ تصدی حسابرس استفاده شده است. در صورتی که حسابرس دارای دورۀ تصدی بلندمدت (بر طبق قوانین بورس اوراق بهادار) 4 سال داشته باشد، عدد یک و در غیر این صورت، عدد صفر لحاظ میشود. نتایج در نگاره (6) ارائه شدهاند.
نگاره 6. مدل و نتایج آزمون فرضیۀ دوم
|
متغیر |
ضریب |
انحراف معیار |
T آماره |
سطح معنی‌داری |
نتیجه |
|
دورۀ تصدی حسابرس |
017/0- |
009/0 |
871/1- |
062/0 |
تأیید |
|
فشار بازار ارز |
126/0 |
005/0 |
718/21 |
000/0 |
تأیید |
|
تعامل بحران و دورۀ تصدی |
106/0- |
003/0 |
913/34- |
000/0 |
تأیید |
|
نسبت سودآوری عملیاتی |
014/0- |
082/0 |
169/0- |
865/0 |
رد |
|
نسبت جریان نقد عملیاتی |
003/0 |
001/0 |
994/2 |
044/0 |
تأیید |
|
نسبت بدهی |
012/0- |
034/0 |
350/0- |
0726/0 |
تأیید |
|
فرصت رشد |
002/0 |
001/0 |
655/1 |
099/0 |
تأیید |
|
اندازۀ شرکت |
032/0- |
004/0 |
215/7- |
000/0 |
تأیید |
|
جزء ثابت |
065/1 |
108/0 |
820/9 |
000/0 |
تأیید |
|
ضریب تعیین تعدیل‌شده |
473/0 |
F آماره |
088/4 |
|
|
|
آمارۀ دوربین واتسون |
43/2 |
معناداری مدل |
000/0 |
|
|
نتایج به‌دست‌آمده برای آزمون فرضیۀ دوم با استفاده از روش حداقل مربعات تعمیم‌یافته نشان
میدهند افزایش دورۀ تصدی حسابرس (حداکثر 4 سال) رابطۀ غیر‌مستفیم و معناداری با مدیریت سود دارد. به بیان دیگر، دورۀ تصدی بلندمدت با مدیریت سود با ضریب 017/0- به‌صورت منفی مرتبط است. همچنین، بحران اقتصادی تأثیر مثبت و معنی‌داری با ضریب 126/0 بر مدیریت سود دارد. همچنین، اثر هم‌زمان دورۀ تصدی و بحران اقتصادی به میزان 106/0- بر مدیریت سود نیز منفی و معنی‌دار است؛ بدان معنا که افزایش دورۀ تصدی، تأثیر مستقیم بحران و نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت تصنعی سود را کاهش میدهد؛ بنابراین، فرضیۀ دوم نیز تأیید میشود. به عبارت دیگر، در شرایط نااطمینانی اقتصادی، دورۀ تصدی 4 ساله باعث شد مدیریت سود در شرکت‌ها کمتر شود. همچنین، نتایج نشان میدهند نسبت جریان نقد عملیاتی با ضریب 003/0 و اندازۀ شرکت با ضریب 032/0- بر مدیریت سود اثرگذارند؛ بدان معنا که هرچه جریان نقد عملیاتی، بیشتر و اندازۀ شرکت کوچک‌تر باشد، احتمال مدیریت سود بیشتر است.
نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ سوم
به‌منظور آزمون فرضیۀ سوم از معیار نوع گزارش حسابرس برای سنجش کیفیت حسابرسی استفاده شده است. به این ترتیب که اﮔﺮ ﮔﺰارش ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﻏﯿﺮاﺳﺘﺎﻧﺪارد (ﻣﺸﺮوط، ﻣﺮدود ﯾﺎ ﻋـﺪم اﻇﻬـﺎرﻧﻈﺮ) ﺑﺎﺷـﺪ، ﻣﻘـﺪار ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺠﺎزی ﯾﮏ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت (ﮔﺰارش ﻣﻘﺒﻮل)، ﺻﻔﺮ لحاظ میشود. نتایج تحلیل فرضیۀ سوم با استفاده از روش حداقل مربعات تعمیم‌یافته در نگاره (7) ارائه شدهاند.
نگاره 7. مدل و نتایج آزمون فرضیۀ سوم
|
متغیر |
ضریب |
انحراف معیار |
T آماره |
سطح معنی‌داری |
نتیجه |
|
نوع گزارش حسابرسی |
043/0- |
015/0 |
739/2- |
006/0 |
تأیید |
|
فشار بازار ارز |
036/0 |
001/0 |
632/19 |
000/0 |
تأیید |
|
تعامل بحران و نوع گزارش |
078/0 |
003د0 |
514/25 |
000/0 |
تأیید |
|
فرصت رشد |
006/0 |
003/0 |
694/1 |
0917/0 |
تایید |
|
نسبت جریان نقد عملیاتی |
001/0 |
003/0 |
340/0 |
692/0 |
رد |
|
نسبت بدهی |
001/0 |
012/0 |
147/0 |
882/0 |
رد |
|
اندازۀ شرکت |
041/0- |
005/0 |
715/7- |
000/0 |
تأیید |
|
جزء ثابت |
327/1 |
144/0 |
215/9 |
000/0 |
تأیید |
|
ضریب تعیین تعدیل‌شده |
659/0 |
F آماره |
730/7 |
|
|
|
آمارۀ دوربین واتسون |
510/2 |
معناداری مدل |
000/0 |
|
|
نتایج نشان دادند گزارش ﻏﯿراﺳﺘﺎﻧﺪارد، تأثیر منفی و معنی‌دار با ضریب 043/0- بر مدیریت سود دارد. به بیان دیگر، گزارش غیراستاندارد کاهش مدیریت سود را به همراه دارد. همچنین، بین فشار بازار ارز و مدیریت سود تصنعی رابطۀ مثبت با ضریب 036/0 دیده میشود؛ بدان معنا که در صورت وجود شرایط نااطمینانی اقتصادی، مدیریت سود اقلام تعهدی در شرکت‌ها بیشتر مشاهده میشود. همچنین، ضریب 078/0 برای تعامل بحران و نوع گزارش نشان
میدهد ارائۀ گزارش ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﻏﯿﺮاﺳﺘﺎﻧﺪارد، تأثیر نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت و دستکاری در سود شرکت‌ها را تقویت می‌کند؛ ازاینرو، فرضیۀ سوم رد نمی‌شود. به بیانی دیگر، در شرایط بحران ارزی و نااطمینانی اقتصادی، ارائۀ گزارش غیراستاندارد، انگیزۀ مدیریت سود را کاهش نمیدهد، بلکه بیشتر می‌کند. همچنین، نتایج نشان‌دهندۀ تأثیر معکوس اندازۀ شرکت با ضریب 041/0- بر مدیریت سود است؛ به آن معنا که هرچه شرکت کوچک‌تر باشد، احتمال مدیریت سود، بیشتر است.
درخور ذکر است طبق نتایج آزمون چاو در هر سه مدل رگرسیونی، براساس احتمال آمارۀ اف لیمر که کمتر از سطح خطای پنج درصد است، از روش ترکیبی (پانل) استفاده شد. همچنین، طبق نتایج آزمون هاسمن براساس احتمال آمارۀ کای که کمتر از سطح خطای پنج درصد است، روش اثرات ثابت بر روش اثرات تصادفی در هر سه مدل ترجیح داده شد که نتایج به‌دست‌آمده در پیوست ارائه شدهاند.
تحلیل نتایج و یافته‌ها
نتایج حاصل از فرضیۀ اول نشان میدهند در شرایط وجود نااطمینانی اقتصادی و بحران ارزی، استفاده از نهاد‌های دولتی و بزرگ مانند سازمان حسابرسی به بالارفتن کیفیت حسابرسی و کاهش مدیریت سود منجر میشود. دلیل این امر، وجود بحران و اثرات آن بر اقتصاد است. در این شرایط، ادامۀ حیات شرکت‌های بزرگ‌تر و دولتی، وابستگی کمتری به شرکت‌های مشتری دارد. این نتایج با پژوهش الوارد] 22 [ هم‌راستا است. همچنین، حسابرسی توسط سازمان حسابرسی به‌عنوان تنها سازمان حسابرسی بزرگ کشور به افزایش مدیریت سود تصنعی در بین شرکت‌های بررسی‌شده منجر شده است. دلیل این امر اینگونه بیان میشود که سازمان حسابرسی، تنها مؤسسۀ حسابرسی بزرگ و دولتی کشور است و شرکت‌های بسیاری و به دلایل گوناگون تمایل دارند از خدمات آن سازمان استفاده کنند؛ ازاینرو، این سازمان با حجم وسیعی از مشتریان روبه‌رو است؛ درنتیجه، فشار کاری وارده بر حسابرسان این سازمان مانع از صرف وقت بیشتر برای جستجو یا گزارش موارد میشود؛ البته محاسبۀ درصد اهمیت برای گزارش نیز بر عهدۀ حسابرسان است که با در نظر گرفتن بزرگی شرکت‌ها و شرایط آن محاسبه میشود. با توجه به اینکه سازمان حسابرسی، بیشتر حسابرسی شرکت‌های بزرگ و گروههای تجاری را بر‌عهده دارد، این امر نیز در نتایج حاصله اثرگذار است. درخور ذکر است این نتیجه نیز با پژوهش فرانسیس] 35 [و اکسرا] 45 [هم‌راستا است.
نتایج حاصل از فرضیۀ دوم نشان دادند هرچه دورۀ تصدی بیشتر باشد، دستکاری در سود کمتری مشاهده میشود. درمقابل، بحران ارزی و شرایط نااطمینانی به کاهش کیفیت سود منجر میشود و مدیریت سود را افزایش میدهد؛ در حالی که افزایش دورۀ تصدی، تأثیر مستقیم نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت تصنعی را کاهش میدهد. به عبارت دیگر، در زمان نااطمینانی اقتصادی، افزایش دورۀ تصدی به کاهش مدیریت سود نسبت به شرایط عادی منجر میشود. دلیل آن این است که هرچه ارتباط شرکت و حسابرس طولانی‌تر شود، باعث میشود حسابرسان با مدیریت و سیستم حسابداری شرکت آشنا شوند و با تجربه و پختگی بیشتر در سالهای آتی به بررسی صورت‌های مالی بپردازند؛ درنتیجه، توانایی آنها در تشخیص مناسب بودن یا نبودن روش‌های حسابداری و گزارشگری مالی افزایش مییابد و به بیان دیگر، با افزایش دورۀ تصدی در شرایط نااطمینانی اقتصادی، کیفیت و پایداری سود، بیشتر خواهد بود. گفتنی است این نتیجه با دستاورد مایرز] 42 [و سینت [48] هم‌راستا است.
نتایج فرضیۀ سوم نشان میدهند در شرایط عادی، نوع گزارش حسابرسی با مدیریت سود رابطۀ معکوسی دارد و مدیران برای دریافت‌نکردن گزارش حسابرسی غیراستاندارد، سود شرکت را کمتر دستکاری می‌کنند؛ در حالی که وجود بحران ارزی و نااطمینانی اقتصادی، مدیریت سود تصنعی را افزایش میدهد که دلایل بسیاری دارد: در دورۀ بحران و به دلیل شرایط اقتصادی، عملکرد شرکت‌ها به‌طور معمول ضعیف‌تر است، مدیران در چنین شرایطی و برای محافظت شرکت از نقض قرارداد‌های بدهی که معمولاً شروطی را با توجه به میزان سود شرکت در نظر می‌گیرند، تمایل بیشتری به دستکاری در سود دارند. علاوه‌بر آن، پاداش مدیران که معمولاً بر مبنای سود شرکت لحاظ میشود، انگیزه‌ای برای بیش‌نمایی سود ایجاد می‌کند. حفظ جایگاه و امتیازات مدیریتی و تسهیلات آن مزید بر این امر است. این دستاورد با پژوهش خدامی‌پور (1394) هم‌راستا و با پژوهش محمدرضایی] 17 [ متفاوت است. همچنین، ارائۀ گزارش ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﻏﯿﺮاﺳﺘﺎﻧﺪارد، تأثیر مثبت نااطمینانی اقتصادی بر مدیریت را تقویت کرده است. درواقع حسابرسان تمایل دارند برای کاهش مسئولیت‌های خود در دعاوی حقوقی و محافظت از خود در شرایط بحرانی به جای گزارش مقبول از تعدیل‌شده استفاده کنند و با توجه به استاندارد‌ها و قضاوت حرفه‌ای خود، اظهارنظر را مشروط، مردود یا عدم اظهارنظر ارائه کنند. درمجموع، براساس نتایج این پژوهش، حتی نوع گزارش که به‌عنوان شاخص کیفیت حسابرسی در نظر گرفته میشود نیز در شرایط وقوع نااطمینانی اقتصادی مانعی برای دستکاری تصنعی سود توسط مدیران نمی‌شود و آن را کمرنگ‌تر نمی‌کند. نتایج به‌دست‌آمده با پژوهش حساس یگانه] 5 [ هم‌راستا است.
پیشنهادها
براساس نتایج فرضیۀ اول، بهره‌گیری از حسابرسان بزرگ در شرایط نااطمینانی اقتصادی برای کاهش مدیریت سود پیشنهاد میشود. همچنین، به سرمایه‌گذاران و تحلیلگران در ارزیابی عملکرد مدیران و در راستای ارزیابی کیفیت سود توصیه میشود به انتخاب حسابرس و بزرگی آن توسط مدیران توجه کنند. همچنین برای افزایش شفافیت و بهبود گزارشگری مالی، به‌ویژه در شرایط بحران ارزی، به بورس اوراق بهادار توصیه میشود تهمیدات و مزیت‌هایی در راستای به‌کارگیری حسابرسان بزرگ در شرایط بحران در نظر بگیرد.
براساس نتایج فرضیۀ دوم، در شرایط نااطمینانی اقتصادی، استفاده از سقف زمانی 4 ساله برای دورۀ تصدی حسابرس پیشنهاد میشود. همچنین به ذینفعان و سرمایه‌گذاران در شرکت‌ها، پیشنهاد میشود در ارزیابی کیفیت سود شرکت‌ها، دورۀ تصدی حسابرسان را نیز لحاظ کنند. بورس اوراق بهادار نیز راهکارها و امتیازاتی برای اجرای چرخش 4 ساله حسابرس در شرایط نااطمینانی اقتصادی اتخاذ کند؛ برای مثال، لیست شرکت‌های برگزیدۀ سازمان را به‌منظور تشویق شرکت‌ها به‌صورت دوره‌ای ارائه کند.
براساس نتایج فرضیۀ سوم، به تحلیلگران پیشنهاد میشود در بررسی عملکرد شرکت‌ها و مدیران و در شرایط نااطمینانی اقتصادی، به نوع گزارش حسابرسی ارائه‌شده نیز توجه کنند و در صورت ارائۀ گزارش غیراستاندارد، احتمال وجود مدیریت سود را نیز در کنار سایر عوامل اثرگذار بررسی کنند. به سازمان حسابرسی نیز توصیه میشود استاندارد‌ها یا تعدیلاتی در آنها با در نظر گرفتن شرایط نااطمینانی اقتصادی تدوین شود.
)
