نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار حسابداری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمان، کرمان، ایران
2 دانشجوی دکتری حسابداری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The main purpose of this study was to present an integrated model of Dimtel method and fuzzy hierarchical analysis process in order to identify and prioritize the factors affecting the quality of financial information in the Iranian public sector using the grounded theory approach. The present study was of applied and exploratory type. To determine the sample size, the snowball method was utilized, based on which the statistical sample size of 70 people was considered. To achieve the research objectives, the questions to be designed for the interviews and finally the 5 structural factors of environment, process, output, outcome, and sub-component related to each factor were identified as effective factors in financial information quality based on the grounded theory approach. Then, the combined model, fuzzy hierarchical analysis, and fuzzy Dimtel were applied to prioritize, determine the impact intensity and effectiveness, and draw a causal diagram between the components. The results showed that among the main factors of the research, the structural factor gained the highest rank and the factor of process was the least important factor in the quality of financial information in the public sector.
Introduction
The expansion of the duties, activities and programs of the governments has caused the use of a coherent and integrated government accounting and financial reporting information system to carry out public sector financial affairs and make logical and useful decisions to achieve organizational goals and fulfill the responsibility of accountability. Therefore, in recent years, there have been many developments in the accounting and financial reporting system of the public sector in developed and sometimes developing countries.
In this regard, in recent years, in Iran, due to the growing economic, social, and cultural environment and the communication of the general strategies of the twenty-year vision document and the fourth and fifth programs of the country's economic, social, and cultural development, and following that, changing the budgeting system from a program The need to calculate the cost of government services and activities, the need to make fundamental changes in the accounting and financial reporting system of the public sector is clearly felt; Therefore, measures have recently been taken in the field of reforming the country's financial system, the turning point of which is the formulation of accounting standards for the public sector and the theoretical concepts of public sector financial reporting, which became effective at the beginning of 2014 (Kazazi, 2005).
In fact, providing high-quality information about public sector activities by using the optimal public sector accounting system increases the usefulness of the information provided in financial reports for users and makes it possible to achieve the goals of financial reporting, including accountability and decision-making (Kordestani and Nasiri, 2018). Obviously, the implementation of a high-quality financial reporting system in the public sector will be accompanied by serious obstacles and challenges in the early years; Therefore, it is essential to identify obstacles, challenges and factors affecting the quality of financial reporting in the public sector.
Therefore, in this research, an attempt was made to provide a more comprehensive criterion by using more observable criteria of the quality of public sector financial reporting, which also have theoretical support, and to answer the following question:
What are the factors affecting the quality of financial reporting in the public sector?
Methods & Material
The present research method is of mixed type. The mixed research approach is a type of research method in which the researcher combines the elements of quantitative and qualitative approaches in order to reveal the existing obstacles and deeply understand the phenomena. In order for the combination of two approaches (quantitative and qualitative) to take place in the most effective way, the researcher must combine different data in such a way that not only they do not overlap, but in the results, the strengths are strengthened and the weaknesses are eliminated (Mohammadi et al., 2019).
In the qualitative part of the research, first the indicators are identified through interviews and using the method of grounded theory. In this section, the aim is to identify the components related to the quality of financial information of the public sector and extract the relevant categories.
In the quantitative part of the research, the relationships between the categories and indicators obtained from the qualitative part are analyzed by the combined method of fuzzy hierarchical analysis and Fuzzy Dimetal technique 4. In this way, the fuzzy hierarchical analysis process approach was used to prioritize the quality components of public sector financial information, and finally, by using the fuzzy Dimetal model, the cause-effect diagram between the components was presented.
Finding
In the grounded theory method, after collecting the interview and textual data, analysis and coding have been done in three stages of open, central and selective coding; Therefore, in this research, based on the grounded theory method and after performing the steps of open, central and selective coding, the factors extracted from library sources, literature review and collective opinion of experts were categorized into 5 structural factors, environment, processes, output and consequences.
The results of the combination of two methods, fuzzy hierarchy and fuzzy Dimethal, are presented in Table 7. According to the results of Table 7, the order and prioritization of the mentioned factors are as follows. In the structural factor, the infrastructure component in the public sector has the highest weight in the hierarchical analysis, and it also has the highest rank in the fuzzy Dimetal method and is in maximum interaction with other components; Therefore, due to its greater effectiveness, it is considered a disabled criterion. In the environmental factor, the component of technological changes has the highest weight in the hierarchical analysis, and it has the highest rank in the Fuzzy Dimetal method and is in the maximum interaction with other components; Therefore, due to its greater effectiveness, it is considered a disabled criterion. In the factor of processes, the component of not fully implementing operational budgeting has the highest weight in the hierarchical analysis, and in the Fuzzy Dimtel method, it interacts with other components in a low way and ranks twelfth; But due to its greater impact on other components, it is considered causal. In the output factor, the quick response component has the highest weight in the hierarchical analysis and the highest rank in the fuzzy Dimetal method, which shows that this component has the most interaction with other components and is considered a causal criterion due to its high impact on other components. In the effect factor, the component of selecting capable managers is in the first rank of the hierarchical analysis, and it has the highest rank compared to other components in the Fuzzy Dimtel method, and it is more effective than other components; Therefore, it is considered a disabled criterion.
Results & Conclusion
In order to achieve the goals of the research, first the research literature has been reviewed and the questions for the interview have been designed. Then, using the grounded theory method, 5 structural, environmental, processes, output and consequence categories and their sub-components were identified as factors affecting the quality of public sector financial information. Further, considering the importance of the issue and determining the importance of each of the factors affecting the quality of financial information of the public sector, this research prioritized the mentioned factors with the approach of fuzzy hierarchical analysis. The final result of prioritization showed that the process factor is the least important factor in the quality of financial information in the public sector, and structural factors have been determined as the most important factor in the quality of financial information. This result shows that the structures of the public sector are currently not desirable in Iran and have problems and ambiguities.
The combination of the results of the combination of fuzzy hierarchical analysis and fuzzy Dimetal showed that among the structural factors, the infrastructure component in the public sector has the highest weight and rank in the hierarchical analysis and fuzzy Dimetal method. This result indicates that from the point of view of the respondents, infrastructure is necessary and important to achieve high-quality financial reporting in the public sector. In the environmental factor, the component of technology changes has the highest weight and rank in hierarchical analysis and fuzzy Dimetal method. The significant development of information technology and its benefits make a lot of information available through the public database, especially the Internet, and as a result, decision makers can increasingly use more timely and relevant information to make decisions. This interpretation is in line with the result that from the point of view of the respondents, the component of technological changes has the highest rank among the environmental factors. In the factor of processes, the complete non-implementation of operational budgeting has the highest weight in the hierarchical analysis and in the Fuzzy Dimtel method, it has a low interaction, which shows that this component has a strong interaction with other components and is considered a causal criterion due to its high impact on other components.
In the output factor, the component of quick response from the point of view of the respondents is in the first rank of hierarchical analysis and fuzzy Dimetal method. Based on the strategies proposed by the respondents to improve the quality of financial reporting, it is expected that this strategy (accountability) will bring the highest result for the quality of financial reporting of the public sector. Obviously, from the point of view of the respondents, the existence of high-quality financial information in democratic systems plays a major role in fulfilling the government's duty as public accountability; Because it is used as a tool to evaluate accountability and make economic, social and political decisions by people.
کلیدواژهها [English]
گستردگی وظایف، فعالیتها و برنامههای دولتها موجب شده است تا بهکارگیری یک نظام اطلاعاتی حسابداری و گزارشگری مالی دولتی منسجم و یکپارچه برای انجام امور مالی بخش عمومی و اتخاذ تصمیمهای منطقی و مفید برای دستیابی به هدفهای سازمانی و ایفای مسئولیت پاسخگویی به یک ضرروت تبدیل شود؛ ازاینرو، در سالهای اخیر تحولات زیادی در نظام حسابداری و گزارشگری مالی بخش عمومی در کشورهای توسعه یافته و بعضاً درحال توسعه صورت گرفته است. این تحول اساسی که عمدتاً به دلیل افزایش مطالبات شهروندی مبنی بر حق پاسخخواهی و تغییر در نگرش دولتمردان و سیاستمداران نسبت به ایفای مسئولیت پاسخگویی و عملیاتی انجام گرفته است، به شکلگیری نظام نوین گزارشگری مالی در بخش عمومی1 منجر شد (محمدزاده و فرجی، 1395). نقطه عطف در نظام نوین گزارشگری مالی کشورهای توسعهیافته و درحال توسعه، استفاده از مبنای تعهدی و تأکید بر اندازه گیری جریان منابع اقتصادی است. استفاده از حسابداری تعهدی در بخش عمومی، به افزایش پاسخگویی دولت به موکلان خود و تقویت مدیریت مالی در بخش خدمات عمومی و قابلیت مقایسه عملکرد مدیریت در حوزههای گوناگون منجر میشود (کزازی، 1384). در همین راستا، در ایران نیز طی سالهای اخیر با توجه به محیط روبهرشد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ابلاغ راهبردهای کلی سند چشمانداز بیست ساله و برنامههای چهارم و پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی کشور و به دنبال آن، تغییر نظام بودجهریزی از برنامهای به عملیاتی و لزوم محاسبۀ قیمت تمامشدۀ خدمات و فعالیتهای دولتی، ضرورت ایحاد تغییرات بنیادی در نظام حسابداری و گزارشگری مالی بخش عمومی بهوضوح احساس میشود؛ ازاینرو، بهتازگی اقداماتی در زمینه اصلاح نظام مالی کشور صورت گرفته که نقطه عطف آن تدوین استانداردهای حسابداری بخش عمومی و مفاهیم نظری گزارشگری مالی بخش عمومی است که از ابتدای سال 1394 لازمالاجرا شده است (کزازی، 1384). گزارشگری مالی بخش عمومی، مرکز ثقل پاسخگویی دولت و پاسخخواهی مردم از دولت است و مردم ازطریق نظام گزارشگری مالی کارآمد، قادر خواهند بود از چگونگی ارائه خدمات، نحوه مصرف منابع، استفاده و نگهداری اموال و داراییها آگاه شوند و عملکرد بخش عمومی را ارزیابی کنند؛ بنابراین، پاسخخواهی از طرف عموم و لزوم پاسخگویی مدیران بخش عمومی در برابر آنها، ضرورت وجود یک نظام گزارشگری تأمینکنندۀ اطلاعات باکیفیت را اجتنابناپذیر کرده است. درحقیقت ارائه اطلاعات باکیفیت دربارۀ فعالیتهای بخش عمومی با استفاده از نظام حسابداری بخش عمومی مطلوب، موجب افزایش سودمندی اطلاعات ارائهشده در گزارشهای مالی برای استفادهکنندگان میشود و دستیابی به هدفهای گزارشگری مالی شامل مسئولیت پاسخگویی و تصمیمگیری را میسر میکند (کردستانی و نصیری، 1388). بدیهی است اجرا و پیادهسازی یک نظام گزارشگری مالی باکیفیت در بخش عمومی در سالهای ابتدایی با موانع و چالشهای جدی همراه خواهد بوده است؛ بنابراین، شناسایی موانع چالشها و عوامل مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی امری ضروری است. در همین راستا، پژوهشهای متعددی (امیر آزاد و همکاران، 1397؛ محمدی و همکاران، 1398). تلاش کردند تا بهصورت تجربی عوامل مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی را بررسی کنند. پژوهشهای انجامشده اغلب کیفیت گزارشگری مالی را ازطریق دیدگاه رویکرد رویدادی، صرفاً به استانداردها و رهنمودهای حسابداری و گزارشگری مالی نسبت داده و درصدد تبیین کیفیت گزارشگری مالی از منظر دستورالعملهای بیرونی ناظر بر آن برآمدهاند؛ اما با وجود سازوکارهای نظارتی یکسان برای گزارشگری مالی، به نظر میرسد کیفیت گزارشگری مالی آنها یکسان نیست (نوروش و مهرانی، 1392). و این امر بیانکنندۀ آن است که احتمالاً عوامل دیگری وجود دارند که باعث ایجاد تفاوت در کیفیت گزارشگری مالی بخش عمومی میشوند؛ بنابراین، شکاف درخور توجهی در ادبیات فعلّی وجود دارد. درحقیقت مطالعات پیشین اغلب با برونزا فرض کردن کیفیت گزارشگری مالی، تنها تأثیر دستورالعملها و استانداردهای حسابداری بر کیفیت گزارشگری مالی بخش عمومی را پژوهش کردهاند؛ در حالی که با توجه به ماهیت نامشهود و چندبعدی بودن کیفیت گزارشگری مالی، استفاده از یک ویژگی برای سنجش و ارزیابی گزارشگری مالی موجب میشود تحلیلهای ناقصی ارائه شوند و روائی پژوهش تحتالشعاع قرار گیرد. به بیانی دیگر، کیفیت گزارشگری مالی مفهومی چندبعدی است و تعریفی جامع وجود ندارد که همگان نسبت به آن اتفاقنظر داشته باشند؛ اما بهطور کلی میتوان عوامل مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی را به دو گروه عوامل داخلی و عوامل بیرونی یا خارجی تقسیم کرد. کسب شناخت و آگاهی از این عوامل موجب میشود مراجع استانداردگذار بتوانند الگوها و رهنمودهایی را برای ارتقای روزافزون کیفیت گزارشهای مالی بخش عمومی ارائه کنند و با ارائۀ جریان اطلاعات اتکاپذیر و مربوط، موجبات دستیابی به هدفهای گزارشگری مالی شامل پاسخگویی و تصمیمگیری فراهم شود؛ ازاینرو، این پژوهش چشمانداز جدیدی را به موضوع کیفیت گزارشگری مالی میگشاید؛ بنابراین، در این پژوهش تلاش شد با استفاده از معیارهای مشاهدهپذیر بیشتر از کیفیت گزارشگری مالی بخش عمومی که دارای پشتوانه نظری نیز باشند، معیار جامعتری ارائه شود و به پرسش زیر پاسخ داده شود:
عوامل مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی در بخش دولتی چیست؟
در ادامۀ پژوهش، ابتدا مبانی نظری و فرضیههای پژوهش، ارائه و سپس روششناسی و یافتههای پژوهش، تشریح و درنهایت، نتیجهگیری و پیشنهادهای برگرفته از پژوهش بیان شدهاند.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
وجود اطلاعات مالی شفاف و باکیفیت رکن اصلی پاسخگویی و تصمیمگیریهای اقتصادی آگاهانه بوده و از ملزومات ضروری توسعه و رشد اقتصادی در بخش خصوصی و عمومی است. صاحبان سرمایه، اعتباردهندگان، دولت و دیگر استفادهکنندگان برای تصمیمگیری در زمینه خرید، فروش و نگهداری سهام، اعطای وام، ارزیابی عملکرد مدیران و دیگر تصمیمهای اقتصادی مهم به اطلاعات مالی معتبر، مربوط و فهمپذیر نیاز دارند. سرمایهگذاران زمانی در یک واحد اقتصادی، سرمایهگذاری میکنند که نخست دربارۀ آن اطلاعات کافی داشته باشند و دوم به این اطلاعات اطمینان کنند. اعتباردهندگان نیز بدون اطلاع از وضعیت مالی و عملکرد مالی یک واحد نمیتوانند منابع مالی خود را در اختیار آن قرار دهند. دولت نیز در تصمیمگیریهای مالی مختلف در سطح اقتصاد خرد و کلان به اطلاعات مالی نیاز دارد. همه این تصمیمها، سرنوشت ادارۀ منابع کمیاب اقتصادی کشور را رقم میزنند و بنابراین، در صورتی که تصمیمها آگاهانه و مبتنی بر اطلاعات شفاف و باکیفیت نباشند، منابع اقتصادی تلف میشوند و اقتصاد آسیب جدی میبیند (کزازی، 1384).
در همین راستا، حرفۀ حسابداری و حسابرسی با هدف چارهجویی در این خصوص به تدبیر راهکارهایی همت گماشت. تغییر رویکرد تدوین استانداردهای حسابداری از استانداردهای مبتنی بر قواعد به استانداردهای مبتنی بر اصول، تأکید بر استقلال حسابرسان و حاکمیت شرکتی برای حمایت از منافع سهامداران جزء و تنظیم مقررات انتظامی حرفۀ حسابداری و حسابرسی ازجمله تدابیر اتخاذ شده برای جلب اعتماد عمومی و افزایش کیفیت گزارشگری مالی بوده است (نوروش و مهرانی، 1392). با وجود این، معیارهای ارزیابی کیفیت اطلاعات حسابداری بهطور مستقیم و یا غیرمستقیم از استفادهکنندگان و موارد استفاده اطلاعات سرچشمه میگیرد؛ بنابراین بدون شناسایی استفادهکنندگان و موارد استفاده اطلاعات در مرحله اول شناسایی معیارهای کیفیت اطلاعات حسابداری ممکن نخواهد بود (مهدوی و ماهر، 1391). علاوه بر این، شناسایی معیارهای ارزیابی کیفیت اطلاعات حسابداری بسیار مشکل است؛ زیرا این معیارها کمی نیستند و بررسی آنها به قضاوت افراد بستگی دارد.
صورتهای مالی با مقاصد عمومی که براساس استانداردهای بینالمللی حسابداری بخش عمومی2 تهیه و ارائه میشوند، باید ویژگیهای کیفی مشخصی داشته باشند. بهطوری که در بند 162 بیانیه شماره یک مفاهیم GASB (Etemadi et al.‚ 2009). مقرر شده است: گزارشگری مالی ابزار انتقال اطلاعات مالی به استفادهکنندگان است. برای انتقال مؤثر اطلاعات مذکور، اطلاعات مندرج در گزارشهای مالی باید از ویژگیهای اساسی فهمپذیر بودن، اتکاپذیر بودن، مربوطبودن و مقایسهپذیر بودن برخوردار باشد. اگرچه ویژگیهای کیفی اطلاعات مانند مربوطبودن و اتکاپذیر بودن هم مربوط به اطلاعات در بخش خصوصی و هم در بخش عمومی است، با توجه به اینکه در بخش عمومی اطلاعات باکیفیت افزون بر سودمندی در تصمیمگیری به ارزیابی مسئولیت پاسخگویی نیز منجر میشود، از اهمیت ویژهای برخوردار است (حاجیها و استاد میرزائی، 1392). بهطور کلی، در بخش عمومی، ویژگیهای کیفی اطلاعات به شهروندان در ارزیابی مسئولیت پاسخگویی دولت مردان کمک خواهد کرد و یکی از پیششرطهای تهیۀ اطلاعات باکیفیت، نظام حسابداری تعهدی است (Bukenya‚ 2014). زیرا دلیل اصلی ایجاد نظام حسابداری تعهدی کاهش مشکلات مربوط به زمانبندی و تطابق برای اندازهگیری عملکرد واحد گزارشگر است.
ویژگیهای کیفی ارائهشده در چارچوب نظری حسابداری بخش عمومی ویژگیهاییاند که اطلاعات را برای گروههای مختلف استفادهکننده مفیدتر و دستیابی به هدفهای گزارشگری مالی را میسر میسازد. هدفهای گزارشگری مالی بخش عمومی تهیۀ اطلاعات مفید برای پاسخگویی و تصمیمگیری است (Dewia et al.‚ 2019). به بیانی دیگر، در بخش عمومی، هدف از ارائۀ گزارشگری مالی تهیۀ اطلاعات مفید برای اسـتفادهکنندگان بهمنظور ایفای مسئولیت پاسخگویی و تصمیمگیری مناسب است (معینیان و پور زمانی، 1396).
براساس ادبیات موجود، پاسخگویی شامل تعهد برای توضیح عمل فرد، بهمنظور توجیح عمل انجام شده است و در قالب مجموعهای از روابطی تعریف میشود که بخشی (پاسخگو) باید برای عملی، فرایند، بازده یا درآمد، در قبال بخش دیگر (پاسخواه) جوابگو باشد. به بیان دیگر، پاسخگو موظف است به پاسخواه که حق کسب اطلاعات دارد، گزارش و حساب پس دهد که این امر شامل هر دو جنبه ارائۀ اطلاعات و ارزیابی اطلاعات کسبشده بهمنظور قضاوت است (International Federation of Accounting‚ 2013). پاسخگویی الزاماً به سازمانهای عمومی محدود نمیشود؛ بلکه کسانی را در بر میگیرد که از وجوه عمومی استفاد میکنند یا از امتیاز عمومی ویژهای برخوردارند. در این زمینه، حسابداری نقش بااهمیتی ایفا میکند. مفهوم جامع پاسخگویی نهتنها نیازمند دردسترس بودن اطلاعات است، ضروری است آن اطلاعات در وهله نخست، اتکاپذیر و از لحاظ کیفیت رضایتبخش باشند؛ سپس، فهمپذیر و دستیافتنی باشند و درنهایت، باید منتشر شوند. در حسابداری بخش عمومی، پاسخگویی بر نقش نظامهای مالی در اندازهگیری، ارزیابی، شفافسازی و ابلاغ نتایج به مالکان دلالت دارد (Governmental Accounting Standards Board‚ 2018).
با توجه به اینکه در بیشتر کشورهای جهان بر استفاده از یک نظام کارآمد حسابداری و گزارشگری مالی برای تحقق مسئولیت پاسخگویی و ایجاد شفافیت اطلاعاتی و مبارزه با مفاسد اقتصادی و مالی تأکید میشود، تدوین و ابلاغ رهنمودهایی که از شفافیت کافی برخوردار باشد، موجب شفافیت اطلاعات مالی و بودجهای خواهد شد که باعث ارتقای ظرفیت پاسخگویی مالی و عملیاتی در بخش عمومی میشود. در این راستا در ایران سیستم طبقهبندی درآمدها و هزینههای بودجه سالانه کل کشور، با هدف دستیابی به نظام بودجهبندی عملیاتی و با الهام از سیستم طبقهبندی درآمد و هزینۀ آمارهای مالی دولت GFS، از ابتدای سال 1381 تغییر یافت. بر اساس این تغییر، وزارت امور اقتصادی و دارایی با تأیید دیوان محاسبات کشور، رهنمود حسابداری دستگاههای اجرایی کشور را بازنگری و رهنمود جدیدی را به آنها ابلاغ کرده است.
در نظام نوین گزارشگری مالی، به استفاده از مبنای تعهدی و تأکید بر اندازهگیری جریان منابع اقتصادی، توجه اساسی شده است؛ به همین دلیل، گزارشهای مالی، اطلاعات لازم و کافی درخصوص درآمدها، هزینهها، داراییها (جاری و غیرجاری)، بدهیها (جاری و غیرجاری) و خالص داراییها را منعکس و سیمای کلی وضعیت، شرایط و نتایج عملیات مالی کشور را ترسیم میکنند (باباجانی، 1384). اگرچه رهنمود جدید ارائهشدۀ وزارت امور اقتصادی و دارایی در مقایسه با رهنمود قبلی، از قابلیتهای فنی درخور ملاحظهای برخوردار است، توجه کافی نداشتن به مفهوم مسئولیت پاسخگویی عمومی توسط مقامات منتخب و منصوب سازمانهای بزرگ بخش عمومی ایران و نیز فقدان ارتقای سطح مطالبات شهروندی دربارۀ حق دانستن حقایق و نظارت دموکراتیک بر منابع مالی و اقتصادی عمومی، ازجمله دلایلی است که نظام گزارشگری مالی بخش عمومی ایران را با نارساییهای درخور ملاحظهای مواجه ساخته است (آقایی و همکاران، 1392).
بهطور کلی، وجود اطلاعات مالی باکیفیت در نظامهای مردمسالار دولتی نقش اصلی را در انجام وظیفه دولت بهعنوان پاسخگویی عمومی ایفا میکند؛ زیرا عموم از آنها بهعنوان ابزاری برای ارزیابی پاسخگویی، تصمیمگیریهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی استفاده میکنند (محمدی و همکاران، 1398؛ کردستانی و نصیری، 1388). ازاینرو، شناسایی مسائل، چالشها و عوامل مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی در بخش عمومی ضروری است.
در راستای بررسی پیشینۀ پژوهش، نتایج پژوهش تودور و موتیو (2005) نشان دادند اجرای حسابداری تعهدی مستلزم گسترش نظام فنآوری اطلاعات و ارتباطات و بهبود روشهای اجرایی است و بهمنظور اطمینان از اینکه اطلاعات حسابداری بهصورت کامل، بهموقع و صحیح ارائه شود، باید چارچوب قانونی نیز طراحی شود و نیز به پیادهسازی حسابداری تعهدی و آموزش کارکنان فعلّی و استخدام کارکنان جدید نیاز دارد (Tiron- Todor & Mutiu). لی و میوس (2012) بهکارگیری استانداردهای بینالمللی حسابداری بخش عمومی را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که اجرای این استانداردها به ارتقای شفافیت مالی، کیفیت اطلاعات مالی و سهولت برقراری ارتباط با تأمینکنندگان وجوه و ذینفعان بخش عمومی منجر میشود (Ilie & Miose, 2012). بوکنیا (2014) در پژوهشی با عنوان «کیفیت اطلاعات حسابداری و عملکرد مالی بخش عمومی اوگاندا»، به بررسی تأثیر کیفیت اطلاعات حسابداری بر عملکرد مالی بخش عمومی اوگاندا پرداخت. یافتههای پژوهش او نشان دادند واحدهای گزارشگری که اطلاعات حسابداری باکیفیتتری را ارائه میکنند، عملکرد مالی بهتری دارند (Bukenya, 2014). آنگ گویران و یودیانتو (2018) به بررسی عوامل مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی بخش عمومی پرداختند و به این نتیجه رسیدند استانداردهای حسابداری بخش عمومی، کیفیت منابع انسانی، سیستم کنترل داخلی، استفاده از فناوری اطلاعات، تعهد سازمانی، نقش حسابرسان داخلی، داراییها، عوامل بیرونی و مدیریت از عوامل مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی بخش عمومی هستند (Anggriawan & Yudianto, 2018). دیو و همکاران (2019) به بررسی تأثیر سیستم کنترل داخلی و صلاحیت منابع انسانی بر کیفیت اطلاعات صورتهای مالی بخش عمومی و پاسخگویی مالی پرداختند و دریافتند سیستم کنترل داخلی و صلاحیت منابع انسانی بر کیفیت اطلاعات صورتهای مالی بخش عمومی تأثیر مثبت دارد. همچنین، کیفیت اطلاعات صورتهای مالی بخش عمومی بهطور مستقیم و مثبت بر پاسخگویی مالی تأثیر میگذارد (Dewia et al., 2019).
مهدوی و ماهر (1391) در پژوهشی به بررسی نگرش مدیران دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان فارس نسبت به کیفیت گزارشهای مالی ارائهشده پرداختند. نمونۀ بررسیشده، شامل 121 نفر از مدیران مالی و غیرمالی در 120 واحد زیرمجموعه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان فارس بوده است. نتایج پژوهش آنان نشان دادند به نظر مدیران دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان فارس، اطلاعات ارائهشده در گزارشهای مالی، تنها دارای ویژگیهای کیفی فهمپذیر بودن و بهموقع بودناند و ویژگیهای دیگر را شامل نمیشوند. آقایی و همکاران (1392) در پژوهشی به بررسی اهمیت نسبی ویژگیهای کیفیت اطلاعات حسابداری در میان گروههای مختلف تصمیمگیرنده شامل تهیهکنندگان، حسابرسان و استفادهکنندگان صورتهای مالی پرداختند. طراحی پرسشنامه براساس الگوی سلسلهمراتبی بود و یافتههای پژوهش حاکی از آن بود که اهمیت نسبی ویژگیهای کیفی اطلاعات حسابداری بهجز ویژگی قابلیت مقایسه از دیدگاه تهیهکنندگان، حسابرسان و استفادهکنندگان صورتهای مالی متفاوت است. تهیهکنندگان برای ویژگی مربوطبودن، حسابرسان برای ویژگی قابل اعتماد بودن و استفادهکنندگان برای ویژگی فهمپذیر بودن بیشترین اهمیت را قائلاند. محمدی و همکاران (1398) طی پژوهشی به بررسی چالشهای کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی پرداختند. نتایج این پژوهش نشان دادند مقولههای کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی عبارتاند از: ساختار بودجهبندی، زیرساختها در بخش عمومی، کیفیت منابع انسانی، سیستم و مبنای حسابداری، آموزش و نظام پاسخگویی حاکم بر جامعه بهعنوان عوامل زمینهای شناخته شدهاند. کمبود نیروی انسانی متخصص، کمبود اساتید دانشگاهی و خبرگان حرفهای، پایینبودن سطح تفکر سیستمی - تحلیلی، تغییر رفتار سیاستمداران و مقاومت نیروی انسانی در برابر نوآوری بهعنوان ورودیها معرفی شدند. ضعف در پیادهسازی حسابداری تعهدی، اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی، نفوذ سیاسی در فرآیند تصمیمگیری، دسترسینداشتن به صورتحساب عملکرد سالانه بودجه و گزارش تفریغ بودجه و شناسایینشدن برخی از اقلام صورتهای مالی بهعنوان فرآیندها شناسایی شدند. پیامد کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی عبارتاند از: عدم دستیابی به اهداف گزارشگری مالی بخش عمومی، عدم تخصیص منابع مالی به مخارج بخش عمومی، تشدید کسری بودجه، پراکنده کاری و ناکارآمدی گزارشگری مالی در بخش عمومی، افزایش اتلاف منابع و عدم تحقق مسئولیت پاسخگویی.
روش پژوهش
روش پژوهش حاضر از نوع آمیخته است. رویکرد پژوهشی آمیخته، نوعی روش پژوهشی است که در آن پژوهشگر عناصر رویکردهای کمی و کیفی را بهمنظور آشکار ساختن موانع موجود و درک عمیق پدیدهها، با یکدیگر ترکیب میکند. برای اینکه ترکیب دو رویکرد (کمی و کیفی) در مؤثرترین شکل صورت بگیرد، محقق باید دادههای مختلف را به نحوی با هم ترکیب کند که نهتنها همپوشانی با هم نداشته باشند، در نتایج حاصله، نقاط قوت تقویت و ضعفها مرتفع شده باشند (محمدی و همکاران، 1398).
در بخش کیفی پژوهش، ابتدا شاخصها ازطریق مصاحبه و با استفاده از روش نظریه دادهبنیان3 (گراندد تئوری) شناسایی میشوند. در این بخش، هدف شناسایی مؤلفههای مرتبط باکیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی و استخراج مقولههای مربوطه است.
در بخش کمی پژوهش، روابط بین مقولهها و شاخصهای بهدستآمده از بخش کیفی توسط روش تلفیقی تحلیل سلسلهمراتبی فازی و تکنیک دیمتل فازی4 تجزیهوتحلیل میشوند. بدین ترتیب که برای اولویتبندی مؤلفههای کیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی از رویکرد فرایند تحلیل سلسلهمراتبی فازی استفاده شده و درنهایت، با بهرهگیری از مدل دیمتل فازی نمودار علّی - معلولی میان مؤلفهها ارائه شده است.
همانگونه که بیان شد با توجه به اینکه پژوهش حاضر یک پژوهش آمیخته است، روشهای پاسخگویی به سؤالات پژوهش متفاوت است؛ بنابراین، باید روششناسی پژوهش به تفکیک کیفی و کمی ارائه شود؛ بنابراین، برای این پژوهش دو نوع جامعه آماری در نظر گرفته شده که در ادامه هر یک بهتفضیل شرح داده شده است.
الف) در بخش کیفی، با استفاده از روش تحلیل دادهبنیان، مؤلفهها و مقولههای مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی شناسایی میشوند؛ ازاینرو، ابزار گردآوری دادهها مصاحبۀ عمیق و باز است که با طرح سؤالاتی بین 60 تا 9۰ دقیقه انجام شده است. جامعۀ آماری پژوهش در بخش کیفی شامل حسابرسان (مستقل و داخی)، مدیران عالیرتبه و اجرایی و اساتید دانشگاهی است که دارای تخصص، تجربه کار و مشاوره در حیطه موضوع پژوهش هستند. با توجه به هدف و روش پژوهش، برای تعیین حجم نمونه جامعۀ آماری، اول از روش نمونهگیری گلولهبرفی استفاده شده است. در روش نظریة زمینهبنیان، برای شناسایی مؤلفهها و ساخت الگوی کیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی از مصاحبه عمیق و نیمهساختاریافته استفاده میشود. در این روش، مصاحبهها به تعدادی انجام میشوند که اطلاعات لازم برای طراحی مدل در اختیار محقق قرار گیرند. به این ترتیب، براساس اصل کفایت نظری، 22 نفر از اعضای جامعه بهعنوان نمونه انتخاب شدند؛ ازاینرو، در پژوهش حاضر 22 مصاحبه انجام شد که از مصاحبه هفدهم مفهوم جدیدی از دادهها به دست نیامد. با وجود این، برای اطمینان از حصول اشباع نظری، پنج مصاحبه دیگر نیز به اجرا درآمد و با توجه به اینکه هیچ مفهوم و طبقه جدیدی از دادههای مصاحبهها به دست نیامد، اشباع نظری حاصل شد. ویژگیهای جمعیتشناختی اعضای نمونه آماری در نگاره 1 ارائه شدهاند.
نگاره 1. ویژگیهای جمعیتشناختی اعضای نمونه آماری
جنسیت |
فراوانی |
تحصیلات |
فراوانی |
مرد |
14 |
کارشناسی ارشد و کمتر |
12 |
زن |
8 |
دکتری |
10 |
مصاحبهشوندگان |
فراوانی |
مصاحبهشوندگان |
فراوانی |
حسابرسان |
6 |
مدیریت ارشد |
4 |
مدیران مالی و اجرایی |
5 |
اساتید دانشگاه |
7 |
منبع: یافتههای پژوهش
ب) در بخش کمی، جامعۀ آماری شامل کلیۀ مدیران مالی، ارشد و اجرایی دستگاهها و سازمانهای عمومی است که برای اندازهگیری آن از روش نمونهگیری قضاوتی استفاده شده است. بدین ترتیب که مطلعترین افراد بهعنوان اعضای نمونۀ آماری انتخاب شدهاند. در راستای جمعآوری نظرات پاسخدهندگان از پرسشنامههای مقایسه زوجی استفاده شده است. چیدمان پرسشنامهها مشابه ساختار استفادهشدۀ تویسوز و کهرمان است. بدین ترتیب که در ابتدای پرسشننامه شرح تکتک عاملهای کیفیت گزارشگری مالی در بخش دولتی، برای یکسانکردن شناخت و درک پاسخدهندگان از عاملها آورده شده و سپس از پاسخدهندگان خواسته شده است به مقایسه زوجی عاملها بپردازند. این پرسشننامه بین 70 نفر از مدیران مالی و کارمندان دستگاهها و سازمانهای عمومی ازطریق ایمیل، گروههای تلگرامی و حضوری توزیع شد که درنهایت 61 پرسشنامه معتبر تأیید شد.
ذکر این نکته ضروری است که در تهیه پرسشنامه از سؤالات بسته استفاده شده است. به لحاظ ساختاری، پرسشنامه براساس 50 مؤلفه شناساییشده بر مبنای روش نظریۀ دادهبنیاد تهیه شده است که در 5 عامـل ساختاری، محیطی، فرآیندها، خروجی و پیامدها قرار گرفتهاند. همچنین، با توجه به اینکه نحوه امتیازدهی در پرسشنامه مقایسۀ زوجی برای هر یک از روشهای تحلیل سلسلهمراتب فازی و دیمتل فازی، متفاوت است، دو پرسشنامه، طراحی و بین پاسخدهندگان توزیع شد. نحوۀ امتیازدهی هر یک از پرسشنامهها در ادامه توضیح داده شده است.
درنهایت، نتیجه این پرسشنامهها برای بررسی روابط میان شاخصهای تحقیق استفاده شد. بهطور کلی، هدف از این بخش، استخراج رابطه میان شاخصها و متغیرهای شناساییشده در روش نظریۀ دادهبنیاد است.
در این پژوهش پس از مرور ادبیات، ابتدا با استفاده از روش نظریة زمینهبنیان به شناسایی عوامل عمده اصلی و فرعی مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی بخش عمومی پرداخته شده است. سپس برای تجزیهوتحلیل دادهها از مدل تلفیقی تحلیل سلسلهمراتبی فازی و تکنیک دیمتل فازی استفاده شده است. بدین ترتیب که برای اولویتبندی مؤلفههای مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی بخش عمومی از رویکرد فرایند تحلیل سلسلهمراتبی فازی استفاده شده و درنهایت، با بهرهگیری از مدل دیمتل فازی نمودار علّی - معلولی میان مؤلفهها ارائه شده است. دربارۀ هر یک از این روشها در ادامه بهاختصار توضیحاتی ارائه شده است.
روش نظریة زمینهبنیان (گراندد تئوری): در این پژوهش بهمنظور شناسایی ابعاد و مؤلفههای مربوط به کیفیت اطلاعات مالی بخش عمومی از روش پژوهش کیفی و نظریة زمینهبنیان استفاده شده است تا به کمک روش نظریة زمینهبنیان متغیرهای مطالعهشده، شناسایی، کدگذاری و الگوی ساختاری طراحی شود. روش نظریة زمینهبنیان شامل سه مرحله اصلی کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی است که به شرح ذیل است.
الف) کدگذاری باز: کدگذاری باز نخستین مرحله در تجزیهوتحلیل دادهها و کدگذاری است. در طول مرحلۀ کدگذاری باز، دادههای حاصل از مصاحبهها به دقت بررسی اند؛ سپس مقولههای اصلی و مقولههای فرعی مربوط به آنها مشخص و خردهمقولهها (زیرمقولهها) تعیین میشوند. در طی این تحلیلها، فنون تحلیلی پیشنهادشدۀ استراس و کوربین (1990) به کار گرفته میشوند. واحد اصلی تحلیل برای کدگذاری باز، مفاهیـم است.
ب) کدگذاری محوری: در کدگذاری محوری، مفاهیم براساس اشتراکات یا هممعنایی در کنار هم قرار میگیرند. به بیانی دیگر، کدها و دستههای اولیۀ ایجادشده در کدگذاری باز با یکدیگر مقایسه میشوند و ضمن ادغام کدهای مشابه ازنظر مفهومی، دستههایی که به یکدیگر مربوط میشوند، حول محور مشترکی قرار میگیرند. درحقیقت، در این مرحله ابعاد پارادایم کدگذاری شکل میگیرند که شامل شش دستۀ مقولهمحوری، شرایط علّی، شرایط مداخلهگر، شرایط زمینهای، راهبردها و پیامدها هستند؛ ازاینرو، در این پژوهش براساس ابعاد پارادایم کدگذاری، تحلیل دادههای حاصل از مصاحبه تبیین شده است.
ج) کدگذاری انتخابی: در کدگذاری انتخابی، متغیر اصلی یا فرآیند اساسی نهفته در دادهها، چگونگی مراحل وقوع و پیامدهای آن روشن میشوند. براساس روابط بهدستآمده، مفاهیم حاصل از کدگذاری باز و محوری در مرحله کدگذاری انتخابی به یکدیگر پیوند داده و بهصورت یک مدل منعکس شده است. بهمنظور تحلیل دادههای کیفی پژوهش از نرمافزار Maxqda استفاده شده است.
مراحـل اجـرا تحلیل سلسلهمراتبی فازی (FAHP): فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی فازی عبارت است از فازیسازی روش تحلیل سلسلهمراتبی کلاسیک (AHP) با استفاده از اعداد و محاسبات فازی. این روش مبتنی بر استفاده از اعداد فازی مثلتی و مقایسههای زوجی است. در این روش پس از تشکیل سلسهمراتب تصمیمگیری، با توجه به میزان اهمیت هر معیار یا گزینه یک عدد فازی مثلثی به آن اختصاص مییابد و ماتریسهای مقایسۀ زوجی برای هر هر سطح از سلسهمراتب ایجاد میشود (Bukenya‚ 2014). گامهای طیشده برای وزندهی عوامل با استفاده از تحلیل سلسلهمراتبی فازی به شرح زیر است.
گام اول، طراحی معیارهای زبانی فازی؛ متغیرهای زبانی طبق نگاره 2 تعیین میشوند.
در این مرحله، پرسشنامۀ فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی فازی توزیع میشود و پاسخدهندگان نظرات خود را دربارۀ هر مقایسۀ زوجی، در طیف پنجگزینهای (از دقیقاً یکسان تا کاملاً مرجع) بیان میکنند. هر کدام از این طیفها بیانکنندۀ سه عدد هستند که در نگاره 2 ارائه شدهاند: بنابراین، نظر پاسخدهنده بهعنوان یک عدد فازی مثلثی (u, m, l) نمایش داده میشود. عدد فازی، یک عدد فازی است که با سه عدد حقیقی بهصورت (u, m, l)=(M) نمایش داده میشود. مثلثی کران بالا که با u نشان داده میشود، بیشینۀ مقادیری است که عدد فازی M میتواند اختیار کند. کران پایین که با l نشان داده میشود، کمینۀ مقادیری است که عدد فازی M میتواند اختیار کند. مقدار m محتملترین مقدار یک عدد فازی است.
نگاره 2. مقایسۀ زیانی برای مقایسات زوجی
عبارت کلامی وضعیت مقایسه i نسبت به j |
توضیح عبارت کلامی |
مقیاس فازی مثلثی |
مقیاس معکوس فازی مثلثی |
دقیقاً یکسان |
هر دو شاخص i و j دقیقاً اهمیت یکسانی دارند |
(1، 1، 1) |
(1، 1، 1) |
ترجیح یکسان |
شاخص i نسبت به j اهمیت برابر دارد یا ارجحیتی نسبت به هم ندارند. |
(2/3، 1، 2/1) |
(3/2، 1، 2) |
کمی مرجع |
شاخص i نسبت به j کمی مهمتر است. |
(2، 2/3، 1) |
(2/1، 3/2، 1) |
خیلی مرجع |
شاخص i نسبت به j مهمتر است. |
(5/2، 2، 3/2) |
(2/5، 2/1، 3/2) |
خیلی زیاد مرجع |
شاخص i دارای ارجحیت خیلی بیشتری از j است. |
(3، 2/5، 2) |
(3/1، 5/2، 2/1) |
کاملاً مرجع |
شاخص i از j مطلقاً مهمتر و مقایسهپذیر با j نیست. |
(2/7، 3، 2/5) |
(7/2، 3/1، 5/2) |
منبع: یافتههای پژوهش
گام دوم، تجمیع دیدگاه خبرگان برای تشکیل ماتریس مقایسات زوجی با استفاده از میانگین هندسی هر یک از سه عدد فازی مثلثی بهصورت زیر است.
گام سوم، محاسبۀ میانگین هندسی عناصر هر سطر؛
|
گام چهارم، نرمالسازی؛ برای نرمالسازی باید مجموع ترجیحات هر عنصر بر مجموع تمام ترجیحات تقسیم شود. با توجه به اینکه مقادیر فازیاند، مجموع ترجیحات هر عنصر در معکوس مجموع ترجیحات ضرب میشود. هر وزن نرمالشدۀ فازی هر عنصر است. نحوه محاسبۀ جمع فازی مجموع ترجیحات هر عنصر بهصورت زیر است.
|
|
گام پنجم، فازیزدایی؛ وزن محاسبهشده، وزن نهایی عنصر بررسیشده است. این اوزان فازیاند. برای محاسبۀ وزن قطعی از روش تعدیلشدۀ مرکز سطح برای فازیزدایی اعداد مثلثی بهصورت زیر استفاده شده است.
|
گام ششم، محاسبۀ وزنهای نرمالشده؛ با نرمالکردن بردار وزنها ( )، وزنهای نرمالشده بهدست میآیند:
|
بهمنظور کنترل نتایج مقایسهها، نرخ سازگاری برای هر ماتریس محاسبه میشود تا سازگاری مقایسههای زوجی تخمین زده شود. محاسبهسازی قضاوتها در حالت فازی با دادههای قطعی تفاوت دارد. یکی از روشهای محاسبه سازگاری دادههای فازی، روش گوگوس و بوچر است که در این پژوهش، سازگاری قضاوتها با استفاده از آن آزموده میشود. پس از آنکه از سازگاری مقایسهها اطمینان حاصل شد، بردارهای اولویت مقایسهها محاسبه میشوند.
مراحل اجرا تکنیک دیمتل فازی: این تکنیک با بررسى روابط متقابل بین معیارها، میزان تأثیر و اهمیت آنها را بهصورت امتیاز عددى مشخص میکند. از تکنیک DEMATEL فازی برای شناسایی ارتباط و میزان تأثیر معیارها بر یکدیگر استفاده میشود (نیکومرام و بادآور نهندی، 1388). به بیانی دیگر، علاوه بر شناسایی وزن معیارها با استفاده از تحلیل سلسلهمراتبی فازی، میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری معیارها نیز با استفاده از تکنیک دیمتل فازی مشخص میشود. روش دیمتل فازی با استفاده از متغیرهای زبانی فازی، تصمیمگیری را در شرایط عدم اطمینان محیطی تسهیل میکند. گامهای این روش به شرح ذیل است.
گام اول، ماتریس روابط مستقیم؛ در این گام، ماتریس اولیۀ نظرسنجی ایجاد میشود؛ به گونهای که سطرها و ستونهای این ماتریس را معیارهای مسئلۀ تصمیمگیری تشکیل میدهند.
گام دوم، طراحی معیارهای زبانی فازی؛ در این مرحله برای رفع عدم اطمینان، از معیارهای کلامی فازی مطابق نگاره 3 استفاده شد (Jassbi et al.‚ 2011). برای مواجهه با ابهامهای ارزیابیهای انسانی، متغیر زبانی «تأثیر» با 5 واژۀ زبانی استفاده شده است که عبارتاند از: تأثیر بسیار زیاد، زیاد، متوسط، کم و کاملاً بیتأثیر که با توجه به نگاره 3، با اعداد مثبت فازی مثلتی بیان میشوند؛ ازاینرو، در این گام پس از جمعآوری نظرات پاسخدهندگان، معادل فازی هریک از پاسخها با توجه به نگاره ۳ جایگزین میشود که بدین ترتیب ماتریس ارتباط مستقیم اولیه فازی تشکیل میشود.
نگاره 3. تناظر اعداد کلامی با عبارات کلامی
عبارت کلامی |
کاملاً بیتأثیر |
تأثیر کم |
تأثیر متوسط |
تأثیر زیاد |
تأثیر بسیار زیاد |
معادل قطعی |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
مقادیر کلامی (معادل فازی) |
(0، 0، 25/0) |
(0، 25/0، 5/0) |
(25/0، 5/0، 75/0) |
(5/0، 75/0، 1) |
(75/0، 1، 1) |
منبع لین و وو (2008)
گام سوم، ساخت ماتریس تصمیمگیری اولیه ( )؛ در این گام، ساخت ماتریس تصمیمگیری اولیه ( ) (ماتریس 1) درحقیقت از میانگین سادۀ نظرهای همۀ افراد استخراج میشود. ابعاد عدد فازی مثلثی است که ازطریق رابطه (1) محاسبه میشود (Jassbi et al.‚ 2011).
رابطه (1) |
|
در رابطه فوق، P بیانکنندۀ تعداد پاسخدهندگان است.
ماتریس (1) |
|
گام چهارم، محاسبۀ ماتریس نرمالشده؛ در گام چهارم، ماتریس نرمالشده ( ) (ماتریس 2) محاسبه میشود. برای به دست آوردن ماتریس نرمالشده از رابطه 2 استفاده میشود.
رابطه (2) |
|
ماتریس(2) |
|
گام پنجم، محاسبۀ ماتریس ( )؛ در این گام، ماتریس ( ) برای هر حد فازی ( )، با استفاده از رابطۀ 3 محاسبه میشود.
رابطه (3) |
|
سپس هر کدام از حدهای پایین، میانه و بالای عدد فازی مثلثی با یکدیگر ترکیب میشوند و ماتریس ( ) (ماتریس 3) تشکیل میشود.
ماتریس (3) |
|
گام ششم، غیرفازی کردن اعداد فازی؛ در این گام، هر از ماتریس با استفاده از رابطه 4 به عدد قطعی تبدیل میشود. سپس ماتریس V ایجاد میشود.
رابطه (4) |
|
گام هفتم، محاسبۀ مقادیر و که و بهترتیب جمع هر سطر و ستون ماتریس V است. پس از محاسبۀ مقادیر و ، نمودار شدت اثرگذاری و اثرپذیری ترسیم میشود (Jassbi et al.‚ 2011). در این نمودار، محور X نشاندهنده و محور Y بیانکنندۀ است. مقادیر اهمیت هر عامل را نشان میدهد و هرچه عامل، مقادیر بیشتری از این مقدار را به خود اختصاص دهد، از اهمیت بیشتری نیز برخوردار خواهد بود.
ساختار انجام پژوهش در شکل 1 ارائه شده است.
ارتباط بین عوامل و محاسبۀ میزان شدت تأثیر عناصر روش دیمتل فازی |
تعیین اهمیت (الویتبندی) مؤلفهها روش سلسلهمراتبی فازی
|
استخراج و ساختاردهی دادهها
روش نظریۀ دادهبنیاد |
شکل 1. ساختار انجام تحقیق
منبع: یافتههای پژوهش
یافتههای پژوهش
در روش گراندد تئوری پس از گردآوری دادههای مصاحبهای و متنی، تحلیل و کدگذاری در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی صورت گرفته است؛ ازاینرو، در مرحلۀ کدگذاری باز به شیوۀ مقایسهای به تطابق میان همگونی اطلاعات و مقولههای بهدستآمده با توجه به اطلاعات بهدستآمده از مصاحبهها پرداخته شده است. سپس در جریان کدگذاری محوری دربارۀ مقولهها، سؤالات، طراحی و در رابطه با دادهها به بررسی شواهد و وقایع ازطریق اظهارنظر دربارة الگوی کدگذاری محوری توسط خبرگان پرداخته شده است و در مرحلۀ کدگذاری انتخابی نیز هر کدام از طبقههای بهدستآمده براساس مستندات علمی و پیشینۀ پژوهش و مشارکت خبرگان در تحلیل و تفسیر دادهها اعتبارسنجی شده است؛ بنابراین، در این پژوهش، بر مبنای روش نظریۀ دادهبنیاد (روش گراندد تئوری) و پس از انجام مراحل کدگذاری باز، محوری و انتخابی فاکتورهای استخراجشده از منابع کتابخانهای، مرور ادبیات و نظر جمعی از خبرگان، در 5 عامـل ساختاری، محیطی، فرآیندها، خروجی و پیامدها دستهبندی شده است. نتایج تحلیل محتوای مصاحبهها بر مبنای روش نظریۀ دادهبنیاد در نگاره 4 ارائه شدهاند.
نگاره 4. عوامل و زیرعوامل شناساییشده براساس روش نظریۀ دادهبنیاد
شرح عوامل |
زیر عوامل |
شرح عوامل |
زیر عوامل |
عوامل ساختاری |
فرهنگ عمومی کشور |
فرآیندها |
نفوذ سیاسی در فرآیند تصمیمگیری |
قوانین و الزامات بورس اوراق بهادار |
تأمین نامناسب منابع |
||
ساختار سازمانی |
شناسایینشدن برخی از اقلام صورتهای مالی |
||
نظارت و کنترل |
اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی |
||
تسلط ناکافی قانونگذاران بر ادبیات حسابداری بخش عمومی |
انتخاب و انتصاب مدیران شایسته |
||
زیرساختها در بخش عمومی |
عدم سازگاری قوانین و مقررات با استانداردها |
||
ارتباطات سازمانی |
عدم تحقق مسئولیت پاسخگویی |
||
پایین بودن سطح آموزشی نیروی انسانی |
ضعف در اجرای قانون آزادسازی اطلاعات |
||
سیستم حسابداری |
ضعف در پیادهسازی سیستم حسابداری |
||
سبک مدیریتی |
آمادگی تغییر |
||
عوامل محیطی |
تغییرات فناوری |
دسترسی به اطلاعات |
|
مدیریت اقتصادی |
دانش سازمانی |
||
قوانین و مقررات |
نیازسنجی آموزش |
||
خواستة ذینفعان |
نظارت بر کنترل ضعیف |
||
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی |
تحقیق و توسعه |
||
سیاستهای دولتی |
شفافسازی |
||
دستگاههای اجرایی |
سطح ضمانت اجرایی ضیف قوانین و استانداردها |
||
تغییرات مدیریت محیطی |
پیامدها |
وجود سلامت اداری |
|
همسویی با پذیرش استاداردهای بین المللی |
نوآوری |
||
شاخصهای کلان اقتصاد |
تخصیص منابع مالی به مخارج بخش عمومی |
||
تغییر رفتار سیاستمداران |
کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی |
||
خروجی |
ارائۀ گزارشگری مالی شفاف |
انتخاب مدیران توانا |
|
پاسخگویی سریع |
کاهش عدم تقارن اطلاعاتی |
||
دسترسی سریع استفادهکنندگان به اطلاعات بخش عمومی |
ارائه اطلاعات مالی فهمپذیر |
||
انسجام و انعطافپذیری ساختاری |
ایجاد انگیزه |
||
شناسایی ضعفها در ساختار گزارشگری بخش عمومی |
منبع: یافتههای پژوهش
با توجه به اینکه مدل استخراجی تحقیق ارائهشده در نگاره 4 براساس استعلام نظرات متخصصان، اساتید دانشگاه و مدیران دولتی تدوین شده است و دربرگیرندۀ ابعادی از تصمیمگیریهای مرتبط با کارمندان دستگاههای دولتی بود و با توجه به اینکه موفقیت گزارشگری مالی باکیفیت در بخش دولتی، مستلزم آگاهی، درک و پذیرش آن توسط کارمندان است، لازم بود تا این ابعاد از دید کارمندان نیز بررسی و روابط درون مدل مشخص شوند. بر اساس این، با استفاده از پرسشنامۀ تهیهشده، دربارۀ روابط میان متغیرها سؤال میشود. در این پرسشنامه، پاسخدهندگان میباید میزان تأثیرگذاری عوامل را با استفاده از طیف لیکرت در قالب یکی از گزینهها از کاملاً مخالف تا کاملاً موافق تعیین میکردند. برای تجزیهوتحلیل پرسشنامۀ طراحیشده از مدل تلفیقی تحلیل سلسلهمراتبی فازی و تکنیک دیمتل فازی استفاده شده است. بدین ترتیب که برای اولویتبندی مؤلفههای گزارشگری مالی باکیفیت از رویکرد فرایند تحلیل سلسلهمراتبی فازی استفاده شده و درنهایت، با بهرهگیری از مدل دیمتل فازی نمودار علّی - معلولی میان مؤلفهها ارائه شده است.
در این بخش با استفاده از روش تحلیل سلسلهمراتبی فازی به شناسایی و رتبهبندی عوامل اصلی و فرعی مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی پرداخته شده است. نگاره 2 نتایج رتبهبندی عوامل مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی را با استفاده از روش تحلیل سلسلهمراتبی فازی نشان میدهد. در روش سلسلهمراتبی فازی برای وزندهی به هر یک از عوامل اصلی و فرعی، براساس پرسشنامههای جمعآوریشده و منطبق با نگاره 1 به هر یک از عوامل عددی اختصاص داده میشود. سپس متوسط وزن هر عامل پس از نرمالسازی در زیر ستون وزن نهایی در سوپر ماتریس ناموزون قرار میگیرد. نتایج تحلیل سلسلهمراتبی فازی در نگاره 4 نشان میدهند معیارهای ساختاری، خروجی، پیامدها، محیطی و فرآیندها بهترتیب دارای بیشترین وزنهای بهدستآمده هستند. این نتیجه نشاندهندۀ اهمیت بالای معیار ساختاری در کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی است. به بیانی دیگر، عامل ساختاری دارای بیشترین و عامل فرآیندها دارای کمترین اهمیت در میان عوامل مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومیاند. همچنین، در بین عوامل ساختاری نیز معیارهای زیرساختها در بخش عمومی و سبک مدیریتی دارای بیشترین وزن و اهمیت نسبت به سایر عوامل فرعیاند. در بین عوامل محیطی، معیار تغییرات فناوری دارای بیشترین وزن و اهمیت نسبت به سایر عوامل فرعی است.
ذکر این نکته ضروری است که ضریب ناسازگاری برای تمامی مقایسات باید کمتر از 1/0 باشد تا قضاوت صورتگرفته صحیح باشد (قاسمی دانش فرد و غلامی، 1391) که این مورد در تمام 5 مجموعه مقایسهشده در ذیل هر هدف رعایت شده بود.
نگاره 4. نتایج وزندهی به عوامل اصلی و فرعی
عواملاصلی |
عوامل فرعی |
وزن نسبی |
دیفازی |
وزننهایی |
رتبه |
||
عوامل ساختاری |
وزن عامل اصلی |
159/0 |
165/0 |
103/0 |
286/0 |
268/0 |
1 |
فرهنگ عمومی کشور |
065/0 |
076/0 |
0.183 |
044/0 |
039/0 |
9 |
|
قوانین و الزامات بورس اوراق بهادار |
144/0 |
153/0 |
144/0 |
071/0 |
068/0 |
5 |
|
ساختار سازمانی |
063/0 |
026/0 |
076/0 |
032/0 |
055/0 |
7 |
|
نظارت و کنترل |
123/0 |
081/0 |
166/0 |
052/0 |
062/0 |
6 |
|
تسلط ناکافی قانونگذاران بر ادبیات حسابداری بخش عمومی |
155/0 |
186/0 |
165/0 |
022/0 |
079/0 |
3 |
|
زیرساختها در بخش عمومی |
411/0 |
533/0 |
255/0 |
043/0 |
093/0 |
1 |
|
ارتباطات سازمانی |
035/0 |
144/0 |
055/0 |
077/0 |
026/0 |
10 |
|
پایینبودن سطح آموزشی نیروی انسانی |
076/0 |
188/0 |
176/0 |
045/0 |
042/0 |
8 |
|
سیستم حسابداری |
162/0 |
193/0 |
155/0 |
065/0 |
076/0 |
4 |
|
سبک مدیریتی |
287/0 |
291/0 |
419/0 |
022/0 |
087/0 |
2 |
|
عوامل محیطی |
وزن عامل اصلی |
085/0 |
094/0 |
121/0 |
156/0 |
145/0 |
4 |
تغییرات فناوری |
255/0 |
144/0 |
175/0 |
022/0 |
032/0 |
1 |
|
مدیریت اقتصادی |
076/0 |
044/0 |
077/0 |
005/0 |
008/0 |
8 |
|
قوانین و مقررات |
033/0 |
065/0 |
073/0 |
008/0 |
007/0 |
9 |
|
خواستة ذینفعان |
036/0 |
026/0 |
093/0 |
006/0 |
005/0 |
10 |
|
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی |
077/0 |
044/0 |
063/0 |
013/0 |
012/0 |
6 |
|
سیاستهای دولتی |
044/0 |
062/0 |
071/0 |
026/0 |
022/0 |
4 |
|
دستگاههای اجرایی |
054/0 |
068/0 |
076/0 |
022/0 |
017/0 |
5 |
|
تغییرات مدیریت محیطی |
066/0 |
077/0 |
075/0 |
015/0 |
009/0 |
7 |
|
همسویی با پذیرش استاداردهای بینالمللی |
055/0 |
065/0 |
066/0 |
028/0 |
0026/0 |
3 |
|
شاخصهای کلان اقتصاد |
198/0 |
155/0 |
133/0 |
031/0 |
029/0 |
2 |
|
تغییر رفتار سیاستمداران |
024/0 |
012/0 |
064/0 |
008/0 |
004/0 |
11 |
|
فرآیندها
|
وزن عامل اصلی |
193/0 |
142/0 |
185/0 |
134/0 |
131/0 |
5 |
نفوذ سیاسی در فرآیند تصمیمگیری |
143/0 |
081/0 |
366/0 |
014/0 |
010/0 |
11 |
|
تأمین نامناسب منابع |
095/0 |
055/0 |
144/0 |
009/0 |
005/0 |
15 |
|
شناسایینشدن برخی از اقلام صورتهای مالی |
122/0 |
086/0 |
166/0 |
0008/0 |
007/0 |
14 |
|
اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی |
094/0 |
109/0 |
163/0 |
026/0 |
024/0 |
4 |
|
انتخاب و انتصاب مدیران شایسته |
155/0 |
221/0 |
122/0 |
024/0 |
022/0 |
5 |
|
عدم سازگاری قوانین و مقررات با استانداردها |
143/0 |
322/0 |
175/0 |
012/0 |
009/0 |
12 |
|
عدم تحقق مسئولیت پاسخگویی |
164/0 |
185/0 |
132/0 |
028/0 |
026/0 |
3 |
|
ضعف در اجرای قانون آزادسازی اطلاعات |
181/0 |
174/0 |
0.194 |
030/0 |
028/0 |
2 |
|
ضعف در پیادهسازی سیستم حسابداری |
155/0 |
163/0 |
144/0 |
032/0 |
029/0 |
1 |
|
آمادگی تغییر |
144/0 |
164/0 |
163/0 |
004/0 |
002/0 |
16 |
|
دسترسی به اطلاعات |
163/0 |
142/0 |
132/0 |
018/0 |
014/0 |
9 |
|
دانش سازمانی |
132/0 |
164/0 |
065/0 |
009/0 |
008/0 |
13 |
|
نیاز سنجی آموزش |
155/0 |
163/0 |
144/0 |
014/0 |
012/0 |
10 |
|
نظارت بر کنترل ضعیف |
176/0 |
161/0 |
165/0 |
018/0 |
016/0 |
8 |
|
تحقیق و توسعه |
155/0 |
182/0 |
133/0 |
002/0 |
001/0 |
17 |
|
شفافسازی |
163/0 |
184/0 |
173/0 |
022/0 |
019/0 |
7 |
|
سطح ضمانت اجرایی ضیف قوانین و استانداردها |
162/0 |
143/0 |
174/0 |
024/0 |
021/0 |
6 |
|
خروجی |
وزن عامل اصلی |
132/0 |
110/0 |
219/0 |
235/0 |
224/0 |
2 |
ارائۀ گزارشگری مالی شفاف |
122/0 |
166/0 |
164/0 |
021/0 |
018/0 |
4 |
|
پاسخگویی سریع |
166/0 |
122/0 |
144/0 |
035/0 |
034/0 |
1 |
|
دسترسی سریع استفادهکنندگان به اطلاعات بخش عمومی |
174/0 |
101/0 |
174/0 |
016/0 |
013/0 |
5 |
|
انسجام و انعطافپذیری ساختاری |
172/0 |
123/0 |
281/0 |
032/0 |
029/0 |
2 |
|
شناسایی ضعفها در ساختار گزارشگری بخش عمومی |
122/0 |
0.1155 |
164/0 |
028/0 |
024/0 |
3 |
|
پیامدها |
وزن عامل اصلی |
116/0 |
280/0 |
267/0 |
224/0 |
211/0 |
3 |
وجود سلامت اداری |
322/0 |
433/0 |
233/0 |
026/0 |
023/0 |
2 |
|
نوآوری |
355/0 |
355/0 |
433/0 |
013/0 |
012/0 |
5 |
|
تخصیص منابع مالی به مخارج بخش عمومی |
309/0 |
133/0 |
189/0 |
009/0 |
005/0 |
7 |
|
کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی |
266/0 |
255/0 |
322/0 |
024/0 |
019/0 |
3 |
|
انتخاب مدیران توانا |
116/0 |
232/0 |
433/0 |
026/0 |
024/0 |
1 |
|
کاهش عدم تقارن اطلاعاتی |
165/0 |
143/0 |
355/0 |
016/0 |
014/0 |
4 |
|
ارائۀ اطلاعات مالی فهمپذیر |
266/0 |
0.344 |
401/0 |
011/0 |
009/0 |
6 |
منبع: یافتههای پژوهش
در این بخش، بهمنظور تجزیهوتحلیل دادههای پژوهش از روش دیمتل فازی استفاده شده که گامهای آن پیشتر توضیح داده شدهاند. در این مرحله، نتایج حاصل از بهکارگیری این الگو، برای تعیین ارتباط میان معیارها از یکدیگر ارائه شدهاند. بدین ترتیب پس از شناسایی عوامل اصلی گزارشگری مالی بخش دولتی براساس روش (ANHP)، برای محاسبۀ ماتریس وابستگی بین عوامل اصلی و برای شناسایی عوامل علی و معلولی از روش دیمتل فازی استفاده شده است. این کار با تحلیل دادههای پرسشنامه دوم و با مقایسۀ زوجی عوامل اصلی نسبت به هم انجام شده است. در این پرسشنامه از پاسخدهندگان خواسته میشود تا میزان تأثیرگذاری یا تأثیرپذیری هر یک از عوامل را مشخص کنند. نحوۀ فازیسازی پرسشنامه در بخش قبل توضیح داده شده است. شایان ذکر است به علت حجم زیاد محاسبات و نگارهها، فقط نگاره نهایی میزان تأثیرگذاری و اثرپذیری معیارها و نمودار علّی ارائه شده است.
در نتایج نگاره نهایی 5 بردار افقی R+D میزان تأثیر و تأثیرپذیری عامل مدنظر است. به بیانی دیگر، هر اندازه مقدار بردار افقی بیشتر باشد، آن عامل تعامل بیشتری با عاملهای دیگر دارد. بردار عمودی R-D نشاندهندۀ قدرت تأثیرگذاری هر عامل است. در این بردار، نمودار علّی نیز مشخص میشود؛ به گونهای که محور افقی R+D، محور برتری و محور عمودی R-D، محور رابطه نامیده میشود.
در همین راستا، محور برتری (یعنی R+D) نشاندهندۀ اهمیت هر عامل است؛ در حالی که محور رابطه (یعنی R-D)، عوامل را به دو گروه علّی و معلولی تقسیم میکند؛ بنابراین، در حالتی که محور رابطه مثبت باشد، یعنی هنگامی که R-D مثبت است، عامل یک عامل علّی است، در غیر این صورت، زمانی که محور رابطه منفی باشد، یعنی هنگامی که R-D منفی باشد، عامل یک عامل معلولی است. به این ترتیب دیاگرام علّی ممکن است روابط علّی عوامل را بهصورت یک الگوی قابل مشاهدۀ ساختاری نشان دهد و دیدگاههای ارزشمندی دربارۀ حل مسئله فراهم کند. با استفاده از این دیاگرام علّی میتوان تصمیمهای مناسبی را با تمایز بین عوامل علّی و معلولی اتخاذ کرد؛ بنابراین، با توجه به زوجهای مرتب R+D و R-D بهدستآمده از محاسبات نگاره 5، نمودار علّی ترسیم میشود.
با توجه به نتایج نگاره 5، عوامل از لحاظ بصری به دو گروه علّی و معلولی تقسیم میشوند. ازنظر عوامل ساختاری در گروههای علّی میتوان به فرهنگ عمومی کشور، ساختار سازمانی، نظارت و کنترل، تسلط ناکافی قانونگذاران بر ادبیات حسابداری بخش عمومی، زیرساختها در بخش عمومی، پایینبودن سطح آموزشی نیروی انسانی، سیستم حسابداری، سبک مدیریتی و در گروه معلولی هم میتوان به قوانین و الزامات بورس اوراق بهادار، سبک مدیریتی، ارتباطات سازمانی اشاره کرد. از لحاظ عوامل محیطی، گروههای علّی شامل قوانین و مقررات، خواستة ذینفعان، مدیریت اقتصادی، دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی، سیاستهای دولتی، دستگاههای اجرایی، تغییرات مدیریت محیطی، همسویی با پذیرش استاداردهای بینالمللی و شاخصهای کلان اقتصاد و گروههای معلولی شامل مدیریت اقتصادی و تغییر رفتار سیاستمداران هستند. از لحاظ عوامل فرآیندها گروههای علّی شامل نفوذ سیاسی در فرآیند تصمیمگیری، تأمین نامناسب منابع، شناسایینشدن برخی از اقلام صورتهای مالی، اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی، عدم تحقق مسئولیت پاسخگویی، ضعف در اجرای قانون آزادسازی اطلاعات، ضعف در پیادهسازی سیستم حسابداری، آمادگی تغییر، دسترسی به اطلاعات، دانش سازمانی، نیازسنجی آموزش، شفافسازی و سطح ضمانت اجرایی ضیف قوانین و استانداردها و گروههای معلولی شامل انتخاب و انتصاب مدیران شایسته، سازگارینداشتن قوانین و مقررات با استانداردها، نظارت بر کنترل ضعیف و تحقیق و توسعه هستند. از لحاظ عوامل خروجی، گروههای علّی شامل ارائۀ گزارشگری مالی شفاف، پاسخگویی سریع، دسترسی سریع استفادهکنندگان به اطلاعات، انسجام و انعطافپذیری ساختاری و گروههای معلولی شامل شناسایی ضعفها در ساختار گزارشگری بخش عمومی هستند. از لحاظ عوامل پیامدها گروههای علّی شامل وجود سلامت اداری، نوآوری، تخصیص منابع مالی به مخارج بخش عمومی، کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و ارائۀ اطلاعات مالی فهمپذیر و گروههای معلولی شامل کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی و انتخاب مدیران توانا هستند.
با توجه به آنچه بیان شد گروههای علّی با کسب مقادیر مثبت R-D و گروههای معلولی با کسب مقادیر منفی R-D شناسایی شدند. همچنین، شدت اثرگذاری و اثرپذیری هر عامل بهصورت کمی محاسبه شده است. بهطور کلی این تقسیمبندی موجب میشود سازمانها و نهادهای ذیربط بتوانند با توجه و تمرکز بر عوامل علت، زمینه را هرچه بیشتر برای تحقق عوامل معلول فراهم سازند و درنهایت، این همافزایی به موفقیت هرچه بیشتر در کیفیت اطلاعات مالی منجر شود.
علاوه بر آنچه شرح داده شد، با توجه به میانگین مقادیر R+D که برابر 800/1 است، عوامل به سه دسته زیر تقسیمبندی میشوند:
(1) عوامل با R+D بزرگتر از 800/1 و با مقادیر مثبت R-D: عواملی هستند که بیشترین تأثیرگذاری را بر سایر عوامل دارند.
(2) عوامل با R+D بزرگتر از 800/1 و با مقادیر منفی R-D: عواملی هستند که بیشترین تأثیرپذیری را بر سایر عوامل دارند.
(3) عوامل با R+D کوچکتر از 800/1 و با مقادیر منفی R-D: شامل عواملی هستند که ازنظر روابط علّی و معلولی اهمیت کمتری دارند.
نتایج تقسیمبندی فوق براساس زیر عوامل مربوطه و نماد هر یک از زیرعوامل در نگاره 6 گزارش شدهاند و نشان میدهند 14 مؤلفه بهعنوان مؤلفههای تأثیرگذار قطعی و 18 مؤلفه بهعنوان مؤلفههای تأثیرپذیر قطعی و 12 مؤلفه بهعنوان مؤلفههایی شناسایی شدهاند که ازنظر روابط علّی و معلولی اهمیت کمتری دارند.
نگاره 5. شدت تأثیرپذیری و تأثیرگذاری عوامل
عواملاصلی |
عوامل فرعی |
R-D |
رتبه نهایی |
R+D |
رتبه نهایی |
ساختاری |
فرهنگ عمومی کشور |
124/0 |
10 |
137/2 |
9 |
قوانین و الزامات بورس اوراق بهادار |
352/0- |
6 |
564/1 |
5 |
|
ساختار سازمانی |
160/0 |
8 |
759/1 |
7 |
|
نظارت و کنترل |
174/0 |
4 |
538/1 |
6 |
|
تسلط ناکافی قانونگذاران بر ادبیات حسابداری بخش عمومی |
284/0 |
2 |
109/2 |
3 |
|
زیرساختها در بخش عمومی |
382/0 |
1 |
854/1 |
1 |
|
ارتباطات سازمانی |
183/0- |
9 |
294/1 |
10 |
|
پایینبودن سطح آموزشی نیروی انسانی |
164/0 |
7 |
215/1 |
8 |
|
سیستم حسابداری |
205/0 |
5 |
757/1 |
4 |
|
سبک مدیریتی |
219/0 |
3 |
769/1 |
2 |
|
محیطی |
تغییرات فناوری |
0.822- |
1 |
1.643 |
1 |
مدیریت اقتصادی |
0.943- |
11 |
1.944 |
8 |
|
قوانین و مقررات |
0.643 |
5 |
1.433 |
11 |
|
خواستة ذینفعان |
392/0 |
8 |
1.954 |
7 |
|
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی |
811/0 |
3 |
1.822 |
9 |
|
سیاستهای دولتی |
944/0 |
10 |
2.183 |
5 |
|
دستگاههای اجرایی |
533/0 |
7 |
2.281 |
4 |
|
تغییرات مدیریت محیطی |
821/0 |
2 |
2.143 |
6 |
|
همسویی با پذیرش استاداردهای بینالمللی |
744/0 |
4 |
2.981 |
2 |
|
شاخصهای کلان اقتصاد |
564/0 |
6 |
2.546 |
3 |
|
تغییر رفتار سیاستمداران |
711/0- |
9 |
2.911 |
10 |
|
فرآیندها
|
نفوذ سیاسی در فرآیند تصمیمگیری |
764/0 |
6 |
2.133 |
3 |
تأمین نامناسب منابع |
633/0 |
13 |
1.872 |
7 |
|
شناسایینشدن برخی از اقلام صورتهای مالی |
643/0 |
11 |
1.433 |
9 |
|
اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی |
832/0 |
3 |
1.744 |
1 |
|
انتخاب و انتصاب مدیران شایسته |
894/0 |
1 |
2.233 |
2 |
|
عدم سازگاری قوانین و مقررات با استانداردها |
654/0 |
9 |
1.982 |
5 |
|
عدم تحقق مسئولیت پاسخگویی |
784/0 |
5 |
2.102 |
4 |
|
ضعف در اجرای قانون آزادسازی اطلاعات |
382/0 |
15 |
1.433 |
16 |
|
ضعف در پیادهسازی سیستم حسابداری |
644/0 |
10 |
644/1 |
12 |
|
آمادگی تغییر |
843/0 |
2 |
678/1 |
11 |
|
دسترسی به اطلاعات |
635/0 |
12 |
644/1 |
14 |
|
دانش سازمانی |
687/0 |
8 |
783/1 |
8 |
|
نیازسنجی آموزش |
611/0 |
14 |
932/1 |
6 |
|
نظارت بر کنترل ضعیف |
732/0- |
17 |
644/1 |
13 |
|
تحقیق و توسعه |
644/0- |
16 |
563/1 |
15 |
|
شفافسازی |
763/0 |
7 |
743/1 |
10 |
|
سطح ضمانت اجرایی ضیف قوانین و استانداردها |
791/0 |
4 |
211/1 |
17 |
|
خروجی |
ارائۀ گزارشگری مالی شفاف |
644/0 |
4 |
764/1 |
5 |
پاسخگویی سریع |
933/0 |
1 |
633/1 |
1 |
|
دسترسی سریع استفادهکنندگان به اطلاعات بخش عمومی |
875/0 |
5 |
432/1 |
4 |
|
انسجام و انعطافپذیری ساختاری |
783/0 |
3 |
744/1 |
3 |
|
شناسایی ضعفها در ساختار گزارشگری |
733/0 |
2 |
293/1 |
2 |
|
پیامدها |
وجود سلامت اداری |
152/0 |
2 |
764/1 |
3 |
نوآوری |
174/0 |
3 |
543/1 |
4 |
|
تخصیص منابع مالی به مخارج |
188/0 |
6 |
109/2 |
7 |
|
کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی |
281/0- |
4 |
854/1 |
2 |
|
انتخاب مدیران توانا |
174/0- |
1 |
284/1 |
1 |
|
کاهش عدم تقارن اطلاعاتی |
133/0 |
7 |
213/1 |
6 |
|
ارائۀ اطلاعات مالی فهمپذیر |
164/0 |
5 |
765/1 |
5 |
منبع: یافتههای پژوهش
نگاره 6. زیرعوامل به همراه نماد مربوطه
نماد |
عوامل فرعی |
نماد |
زیر عوامل |
F1 |
فرهنگ عمومی کشور |
F26 |
انتخاب و انتصاب مدیران شایسته |
F2 |
قوانین و الزامات بورس اوراق بهادار |
F27 |
عدم سازگاری قوانین و مقررات با استانداردها |
F3 |
ساختار سازمانی |
F28 |
عدم تحقق مسئولیت پاسخگویی |
F4 |
نظارت و کنترل |
F29 |
ضعف در اجرای قانون آزادسازی اطلاعات |
F5 |
تسلط ناکافی قانونگذاران |
F30 |
ضعف در پیادهسازی سیستم حسابداری |
F6 |
زیرساختها در بخش عمومی |
F31 |
آمادگی تغییر |
F7 |
ارتباطات سازمانی |
F32 |
دسترسی به اطلاعات |
F8 |
پایینبودن سطح آموزشی نیروی انسانی |
F33 |
دانش سازمانی |
F9 |
سیستم حسابداری |
F34 |
نیازسنجی آموزش |
F10 |
سبک مدیریتی |
F35 |
نظارت بر کنترل ضعیف |
F11 |
تغییرات فناوری |
F36 |
تحقیق و توسعه |
F12 |
مدیریت اقتصادی |
F37 |
شفافسازی |
F13 |
قوانین و مقررات |
F38 |
سطح ضمانت اجرایی ضیف قوانین و استانداردها |
F14 |
خواستة ذینفعان |
F39 |
ارائۀ گزارشگری مالی شفاف |
F15 |
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی |
F40 |
پاسخگویی سریع |
F16 |
سیاستهای دولتی |
F41 |
دسترسی سریع استفادهکنندگان به اطلاعات |
F17 |
دستگاههای اجرایی |
F42 |
انسجام و انعطافپذیری ساختاری |
F18 |
تغییرات مدیریت محیطی |
F43 |
شناسایی ضعفها در ساختار گزارشگری |
F19 |
همسویی با پذیرش استاداردهای بینالمللی |
F44 |
وجود سلامت اداری |
F20 |
شاخصهای کلان اقتصاد |
F45 |
نوآوری |
F21 |
تغییر رفتار سیاستمداران |
F46 |
تخصیص منابع مالی به مخارج بخش عمومی |
F22 |
نفوذ سیاسی در فرآیند تصمیمگیری |
F47 |
کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی |
F23 |
تأمین نامناسب منابع |
F48 |
انتخاب مدیران توانا |
F24 |
شناسایینشدن برخی از اقلام صورتهای مالی |
F49 |
کاهش عدم تقارن اطلاعاتی |
F25 |
اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی |
F50 |
ارائۀ اطلاعات مالی فهمپذیر |
منبع: یافتههای پژوهش
در این بخش به ترکیب نتایج تحلیل سلسلهمراتبی فازی و دیمتل فازی پرداخته شده است. نتایج حاصل از ترکیب این دو روش در نگاره 7 ارائه شدهاند. با توجه به نتایج نگاره 7، ترتیب و الویتبندی عوامل مطرحشده به شرح ذیل است. در عامل ساختاری، مؤلفۀ زیرساختها در بخش عمومی در تحلیل سلسلهمراتبی دارای بالاترین وزن است و در روش دیمتل فازی نیز دارای بیشترین رتبه است و با سایر مؤلفهها در تعامل حداکثری قرار دارد؛ بنابراین، به دلیل اثرپذیری بیشتر، معیاری معلول محسوب میشود. در عامل محیطی، مؤلفۀ تغییرات فناوری در تحلیل سلسلهمراتبی دارای بالاترین وزن است و در روش دیمتل فازی نیز دارای بیشترین رتبه است و با سایر مؤلفهها در تعامل حداکثری قرار دارد؛ بنابراین، به دلیل اثرپذیری بیشتر، معیاری معلول محسوب میشود. در عامل فرآیندها مؤلفۀ اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی در تحلیل سلسلهمراتبی دارای بالاترین وزن است و در روش دیمتل فازی با سایر مؤلفهها در تعامل پایین و در رتبه دوازدهم است؛ اما به دلیل اثرگذاری بیشتر بر سایر مؤلفهها، علّی محسوب میشود. در عامل خروجی، مؤلفۀ پاسخگویی سریع در تحلیل سلسلهمراتبی بالاترین وزن و در روش دیمتل فازی بیشترین رتبه را دارد که نشان میدهد این مؤلفه دارای بیشترین تعامل با سایر مؤلفهها است و به دلیل اثرگذاری بالا بر سایر مؤلفهها، معیاری علّی محسوب میشود. در عامل اثر، مؤلفۀ انتخاب مدیران توانا در رتبه نخست تحلیل سلسلهمراتبی است و در روش دیمتل فازی دارای بیشترین رتبه نسبت به سایر مؤلفهها قرار دارد و اثرپذیر از سایر مؤلفهها است؛ بنابراین، معیاری معلول محسوب میشود.
نگاره 7. رتبهبندی نهایی عوامل اصلی ترکیب دو مدل
عواملاصلی |
عوامل فرعی |
R+D |
رتبه نهایی |
وزن نهاییFAHP |
رتبه |
ساختاری |
فرهنگ عمومی کشور |
137/2 |
9 |
062/0 |
9 |
قوانین و الزامات بورس اوراق بهادار |
564/1 |
5 |
078/0 |
5 |
|
ساختار سازمانی |
759/1 |
7 |
075/0 |
7 |
|
نظارت و کنترل |
538/1 |
6 |
077/0 |
6 |
|
تسلط ناکافی قانونگذاران بر ادبیات حسابداری بخش عمومی |
109/2 |
3 |
171/0 |
3 |
|
زیرساختها در بخش عمومی |
854/1 |
1 |
233/0 |
1 |
|
ارتباطات سازمانی |
294/1 |
10 |
056/0 |
10 |
|
پایینبودن سطح آموزشی نیروی انسانی |
215/1 |
8 |
065/0 |
8 |
|
سیستم حسابداری |
757/1 |
4 |
133/0 |
4 |
|
سبک مدیریتی |
769/1 |
2 |
187/0 |
2 |
|
محیطی |
تغییرات فناوری |
1.643 |
1 |
132/0 |
1 |
مدیریت اقتصادی |
1.944 |
8 |
009/0 |
8 |
|
قوانین و مقررات |
1.433 |
11 |
007/0 |
9 |
|
خواستة ذینفعان |
1.954 |
7 |
005/0 |
10 |
|
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی |
1.822 |
9 |
076/0 |
6 |
|
سیاستهای دولتی |
2.183 |
5 |
082/0 |
4 |
|
دستگاههای اجرایی |
2.281 |
4 |
077/0 |
5 |
|
تغییرات مدیریت محیطی |
2.143 |
6 |
071/0 |
7 |
|
همسویی با پذیرش استاداردهای بینالمللی |
2.981 |
2 |
088/0 |
3 |
|
شاخصهای کلان اقتصاد |
2.546 |
3 |
109/0 |
2 |
|
تغییر رفتار سیاستمداران |
2.911 |
10 |
004/0 |
11 |
|
فرآیندها |
نفوذ سیاسی در فرآیند تصمیمگیری |
2.133 |
3 |
143/0 |
11 |
تأمین نامناسب منابع |
1.872 |
7 |
122/0 |
15 |
|
شناسایینشدن برخی از اقلام صورتهای مالی |
1.433 |
9 |
127/0 |
14 |
|
اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی |
1.744 |
1 |
175/0 |
4 |
|
انتخاب و انتصاب مدیران شایسته |
2.233 |
2 |
174/0 |
5 |
|
عدم سازگاری قوانین و مقررات با استانداردها |
1.982 |
5 |
133/0 |
12 |
|
عدم تحقق مسئولیت پاسخگویی |
2.102 |
4 |
233/0 |
3 |
|
ضعف در اجرای قانون آزادسازی اطلاعات |
1.433 |
16 |
266/0 |
2 |
|
ضعف در پیادهسازی سیستم حسابداری |
644/1 |
12 |
551/0 |
1 |
|
آمادگی تغییر |
678/1 |
11 |
122/0 |
16 |
|
دسترسی به اطلاعات |
644/1 |
14 |
155/0 |
9 |
|
دانش سازمانی |
783/1 |
8 |
127/0 |
13 |
|
نیازسنجی آموزش |
932/1 |
6 |
151/0 |
10 |
|
نظارت بر کنترل ضعیف |
644/1 |
13 |
166/0 |
8 |
|
تحقیق و توسعه |
563/1 |
15 |
122/0 |
17 |
|
شفافسازی |
743/1 |
10 |
166/0 |
7 |
|
سطح ضمانت اجرایی ضیف قوانین و استانداردها |
211/1 |
17 |
172/0 |
6 |
|
خروجی |
ارائه گزارشگری مالی شفاف |
764/1 |
5 |
163/0 |
4 |
پاسخگویی سریع |
633/1 |
1 |
174/0 |
1 |
|
دسترسی سریع استفادهکنندگان به اطلاعات بخش عمومی |
432/1 |
4 |
133/0 |
5 |
|
انسجام و انعطافپذیری ساختاری |
744/1 |
3 |
171/0 |
2 |
|
شناسایی ضعفها در ساختار گزارشگری بخش عمومی |
293/1 |
2 |
164/0 |
3 |
|
اثر |
وجود سلامت اداری |
764/1 |
3 |
433/0 |
2 |
نوآوری |
543/1 |
4 |
309/0 |
5 |
|
تخصیص منابع مالی به مخارج بخش عمومی |
109/2 |
7 |
285/0 |
7 |
|
کیفیت گزارشگری مالی در بخش عمومی |
854/1 |
2 |
433/0 |
3 |
|
انتخاب مدیران توانا |
284/1 |
1 |
554/0 |
1 |
|
کاهش عدم تقارن اطلاعاتی |
213/1 |
6 |
322/0 |
4 |
|
ارائۀ اطلاعات مالی فهمپذیر |
765/1 |
5 |
302/0 |
6 |
منبع: یافتههای پژوهش
نتیجهگیری
هدف اصلی این پژوهش، ارائۀ مدلی تلفیقی از روش دیمتل و فرایند تحلیل سلسلهمراتبی فازی بهمنظور شناسایی و اولویتبندی عوامل مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی بر مبنای روش نظریه زمینهبنیان است. در این پژوهش، ابتدا با استفاده از تکنیک نظریۀ زمینهبنیان به شناسایی عوامل مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی پرداخته شده است، سپس یک مدل تلفیقی از روش دیمتل فازی و تحلیل سلسلهمراتبی فازی بهمنظور شناسایی، رتبهبندی و ارزیابی عوامل مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی ارائه شده است. بدین ترتیب که بهمنظور رتبهبندی و تعیین وزن هریک از معیارها از تکنیک فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی فازی و بهمنظور شدت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری دادهها از تکنیک دیمتل بهرهگیری به عمل آمده است.
جامعۀ آماری پژوهش در بخش کیفی متشکل از حسابرسان (مستقل و داخی)، مدیران عالی رتبه و اجرایی و اساتید دانشگاهی است که دارای تخصص در حوزه پژوهش هستند. برای تعیین حجم نمونه جامعۀ آماری در بخش کیفی از روش نمونهگیری گلوله برفی استفاده شده است. به این ترتیب، براساس اصل کفایت نظری، 22 مصاحبه انجام شد. برای تعیین حجم نمونۀ آماری پژوهش در بخش کمی از روش قضاوتی استفاده شده است که بر اساس این روش، حجم نمونه آماری، 61 نفر از کارمندان دستگاههای اجرایی و سازمانهای دولتی در نظر گرفته شده است.
در راستاس دستیابی به اهداف پژوهش، ابتدا ادبیات پژوهشی بررسی شده است و سؤالات مدنظر برای مصاحبه طراحی شدند. سپس با استفاده از روش نظریۀ زمینهبنیان 5 مقوله ساختاری، محیطی، فرآیندها، خروجی و پیامد و زیرمؤلفههای هر یک بهعنوان عوامل مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی شناسایی شدند. در ادامه با توجه به اهمیت موضوع و تعیین میزان اهمیت هر یک از عوامل مؤثر بر کیفیت اطلاعات مالی بخش دولتی، این پژوهش به الویتبندی عوامل مذکور با رویکرد تحلیل سلسلهمراتبی فازی پرداخته است. نتیجه نهایی الویتبندی نشان داد عامل فرآیندها کماهمیتترین عامل در کیفیت اطلاعات مالی در بخش دولتی است و نیز عوامل ساختاری بهعنوان مهمترین عامل در کیفیت اطلاعات مالی تعیین شدهاند. این نتیجه نشان میدهد ساختارهای بخش عمومی درحال حاضر در ایران مطلوب نیستند و دارای مشکلات و ابهاماند. به بیانی دیگر، مشکل اصلی کیفیت گزارشگری مالی بخش عمومی مربوط به مسائل ساختاری مانند فرهنگ عمومی کشور، قوانین و الزامات بورس اوراق بهادار، ساختار سازمانی، نظارت و کنترل، تسلط ناکافی قانونگذاران بر ادبیات حسابداری بخش عمومی، زیرساختها در بخش عمومی، ارتباطات سازمانی، پایینبودن سطح آموزشی نیروی انسانی، سیستم حسابداری و سبک مدیریتی است؛ بنابراین، برای رسیدن به گزارشگری مالی باکیفیت در بخش عمومی آمادهکردن زیرساختها الزامی و اجباری است. این یافته بر این نکته تأکید دارد که تدوینکنندگان استانداردها باید قبل از هر اقدامی عوامل ساختاری را بهدرستی شناسایی و به آن توجه ویژهای کنند. در ادامه، با استفاده از تکنیک دیمتل فازی شدت روابط درونی مؤلفهها و ماتریس اثرگذاری آنها محاسبه شده و مدل علّی - معلولی روابط میان مؤلفهها ارائه شده است؛ به طوری که 14 مؤلفه بهعنوان مؤلفههای تأثیرگذار قطعی و 18 مؤلفه بهعنوان مؤلفههای تأثیرپذیر قطعی و 12 مؤلفه بهعنوان مؤلفههایی شناسایی شدهاند که ازنظر روابط علّی و معلولی اهمیت کمتری دارند.
ترکیب نتایج ترکیب تحلیل سلسلهمراتبی فازی و دیمتل فازی نشان داد در میان عوامل ساختاری، مؤلفۀ زیرساختها در بخش عمومی در تحلیل سلسلهمراتبی و روش دیمتل فازی دارای بالاترین وزن و رتبه است. این نتیجه حاکی از آن است که از دیدگاه پاسخدهندگان، زیرساختها برای دستیابی به گزارشگری مالی باکیفیت در بخش عمومی ضروری و اهمیت بالایی برخوردار است. در عامل محیطی مؤلفۀ تغییرات فناوری دارای بالاترین وزن و رتبه در تحلیل سلسلهمراتبی و روش دیمتل فازی است. پیشرفت چشمگیر فناوری اطلاعات و مزایای آن باعث میشود اطلاعات زیادی ازطریق پایگاه عمومی دادهها بهویژه اینترنت دردسترس باشد و درنتیجه، تصمیمگیرندگان بتوانند بهطور روزافزون از اطلاعات بهموقع و مربوطتری برای تصمیمگیری استفاده کنند. این تفسیر با این نتیجه همسو است که از دیدگاه پاسخدهندگان، مؤلفۀ تغییرات فناوری دارای بالاترین رتبه در میان عوامل محیطی است. در عامل فرآیندها، اجرایینشدن کامل بودجهریزی عملیاتی در تحلیل سلسلهمراتبی بالاترین وزن و در روش دیمتل فازی دارای تعامل پایین است که نشان میدهد این مؤلفه دارای تعامل قوی با سایر مؤلفهها است و به دلیل اثرگذاری بالا بر سایر مؤلفهها، معیاری علّی محسوب میشود.
در عامل خروجی، مؤلفۀ پاسخگویی سریع از دیدگاه پاسخدهندگان در رتبه اول تحلیل سلسلهمراتبی و روش دیمتل فازی قرار دارد. براساس راهبردهای مطرحشده از سوی پاسخدهندگان برای ارتقای کیفیت گزارشگری مالی، انتظار میرود این راهبرد (پاسخگویی) بالاترین پیامد را برای برای کیفیت گزارشگری مالی بخش دولتی به همراه داشته باشد. بدیهی است از دیدگاه پاسخدهندگان، وجود اطلاعات مالی باکیفیت در نظامهای مردمسالار نقش اصلی را در انجام وظیفه دولت بهعنوان پاسخگویی عمومی دارد؛ زیرا بهعنوان ابزاری برای ارزیابی پاسخگویی و تصمیمگیری اقتصادی، اجتماعی و سیاسی توسط مردم استفاده میشود.
با توجه به عوامل مؤثر شناساییشده بر کیفیت گزارشگری مالی بخش دولتی به کمیتۀ تدوین استانداردهای حسابداری بخش عمومی و سازمان بورس اوراق بهادار، پیشنهاد میشود قوانین لازمالاجرا درخصوص استقرار سیستم کنترلهای داخلی و کمیتۀ حسابرسی اثربخش و نیز پیادهسازی سازوکارهای راهبری شرکتی وضع کنند و در صورت تخطی، مجازاتهای لازم را برای شرکتها اعمال کنند. همچنین، دورههای آموزشی و سمینارهایی با موضوع ارتقای کیفیت گزارشگری مالی با لحاظکردن شرط حضور اجباری مدیران بخش دولتی برگزار کنند. با توجه به اهمیت موضوع به پژوهشگران پیشنهاد میشود برای دستیابی به نتایج بیشتر به بررسی سایر روشها بپردازند و از روشهایی مانند تاپسیس برای تجزیهوتحلیل دادهها استفاده کنند. پیشنهاد میشود مدلی بر مبنای روش نظریۀ زمینهبنیان برای عوامل مؤثر بر کیفیت گزارشگری مالی با منشأ درونی و منشأ بیرونی بهطور مجزا ارائه شود. در راستای محدودیتهای پژوهش، هر پژوهشی در فرآیند انجام با محدودیتهایی مواجهه است که تعمیمناپذیر بودن نتایج به سایر بانکها و محدودیتهای ذاتی پرسشنامه از مهمترین محدودیتهای پژوهش حاضر است.
یادادشتها